Kargo Gönderim Saatleri;
Kartlarına Taksit
Yeni Ãœyelik
Ãœye GiriÅŸi
Vergi Ahlakı ve Vergi Ahlakını Belirleyen Faktörlerin Analizi : Bursa ili Örneği
Vergi Ahlakı ve Vergi Ahlakını Belirleyen Faktörlerin Analizi : Bursa ili Örneği
Ali YURDAKUL
Sayfa Sayısı
:
280
Kitap Ölçüleri
:
16x23 cm
Basım Yılı
:
2013
ISBN NO
:
9786054485994
600,00
TL
GÄ°RÄ°Åž
Vergileme konusu insanlık tarihi boyunca, tüm devletleri ve halk tebaa¬sını meşgul eden en önemli konulardan biri olmuştur. Bir toplumda insanların hangi ilkelere bağlı olarak vergileneceği ve nelerin vergilendirileceği hususları, toplumların ekonomik ve sosyal gündemini devamlı bir şekilde meşgul eden bir konu olmuştur. Bu nedenle iyi işleyen, etkin ve adaletli vergileme, hem halk hem de devlet açısından önem arz eden ve hedeflenen bir durumdur. Adaletli ve eşitliğe uygun bir vergi sisteminin varlığı ise birçok unsurun varlığı ile mümkün olabilmektedir.
Modern muasır toplumlar, vergilerin zorunlu ödenmesine dayanmakta¬dır. Etkin ve yeterli kamu hizmetinin sunumu için vergilerin en önemli mali araç olduğu toplum tarafından bilinmesine karşılık, bireylerin vergi ödemekten hoşlanmadığı bir gerçektir. Günümüzde vergi kaçakçılığı neredeyse tüm ülke¬lerde büyüyen ve yaygın bir problemdir. Bireyleri vergi kaçakçılığı fiilinden caydırmak ve bir toplumda vergi uyumunu sağlama konusu da, vergilerin ken¬disi kadar eski ve vergilerin mevcudiyetinden beri süre gelmiş bir keşif alanı¬dır.
Vergi uyumu, vergilendirme süreci sonunda ortaya çıkan bir eylemdir. Vergi uyumunu teşvik için kullanılan en eski ve yaygın uygulama, vatandaşları caydırma politikası ile vergi ödemeye mecbur kılmaktır. Buna karşılık vergi uyumu, sadece vergi oranı, cezalar ve tespit edilme olasılığının bir fonksiyonu değildir. Ampirik bulgular, vergi uyumunun tamamen ödül ve ceza ile ya da denetlenme olasılığı ile açıklanamayacağını göstermektedir. Vergi uyumu aynı zamanda vergi ödeme ya da kaçırmaya yönelik bireysel istekliliğin de bir fonk¬siyonudur ve bu noktada devreye vergi ahlâkı konusu girmektedir.
Son yıllarda ülkelerin birçok alanda elde ettiği vergi gelirlerinin, küresel¬leşmenin bir sonucu olarak azalmaya başlaması nedeniyle, mevcut vergilerin tam ve zamanında ödenmesi hususu önem kazanmıştır. Bunun sonucu olarak son yıllarda vergi uyumu ya da uyumsuzluğunun nedenleri ve vergi ahlakının analizi konuları, vergi uyumu literatüründe daha fazla irdelenmeye başlanmış¬tır.
Vergi ahlâkı, açıklaması zor olan sosyal bir fenomendir. Vergi ahlâkı ilgili olarak insanların hile yapmaktansa yapmamayı neden tercih ettikleri, k di rızaları ile vergi ödeme istekliliklerini arttıran faktörlerin neler olduğu, faktörlerin vergi mükelleflerinin gelirlerini doğru beyan etmelerine olan etki konuları literatürde sıklıkla araştırılmaktadır. Vergi ahlâkı konusu, vergi uyu ya da vergi kaçağı düzeyini açıklamada yardımcı olduğu için, vergi ahlâkı maliye politikası ile ilişkisinin göz ardı edilmesi de mümkün değildir. Bir t lumda vergi ahlâkının artması, vergi kaçakçılığını ve kayıtdışı ekonomi boyutlarını azaltmakta, devletin caydırma politikalarına olan ihtiyacını ve ve uyum maliyetlerini düşürmekte ve sonuçta vergi uyumunu pozitif yönde etki lemektedir.
Bu çalışmada; teorik manada vergi mükelleflerinin kendi rızaları ile \\ gi ödeme arzularını arttıran ve dolayısıyla kendi rızaları ile doÄŸru beyanda lunmalannı saÄŸlayan; vergi kaçakçılığı ve vergiden kaçınma hissini azal vergi ahlakı kavramı üzerinde durulacaktır. Çalışmanın amacı, vergi ahi kavramının açıklanması, Dünya\′nm çeÅŸitli yerlerinde ve Türkiye\′de daha öı yapılmış ampirik çalışmaların sonuçlarından hareketle vergi ahlakının boyu nu ve vergi ahlakını etkileyen faktörleri analiz etmektir. Bu baÄŸlamda il çalışma üç bölümden oluÅŸmaktadır.
Birinci bölümde, öncelikli olarak ahlâk ve etik kavramları ve bu kavre lar arasındaki farklılıklar ortaya konacak, vergilemenin boyutu ile ilgili ola vergi ahlâkı kavramı açıklanacaktır. Daha sonra vergi ahlâkı ile sıkı bağı bu nan vergi uyumunu açıklamaya yönelik, rasyonel tercihler teorisi ve ah] duygular teorisi hakkında bilgiler verilerek vergi ahlakını şekillendiren unsu açıklanacaktır. Bu bağlamda ilgili faktörler, sosyal kurallar, vergi kültürü vergi yasaları ve hukuksal yapı olmak üzere üç başlıkta toplanıp incelenecek Özellikle bireylerin yaş, cinsiyet, eğitim durumu, medeni durum, dine bağl ve güven duygularının vergi ahlakı üzerine etkisi, Dünya Değerler Anketi v lerinden yararlanarak ayrıntılı olarak ortaya konacaktır.
İkinci bölümde, vergi ahlâkının ölçülebilirliği ile ilgili olarak müke tipleri ve davranışları hakkında incelemeler yapılacak, vergileme işlemine k; ortaya çıkan tepkiler açıklanacaktır. Bu tepkiler vergiye karşı suç unsuru ti yan ve taşımayan unsurlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Daha sonra ve ahlakının kayıtdışı ekonominin boyutları üzerine etkisi teorik bazda incelene çeşitli ülkelerde vergi ahlakı ile kayıtdışı ekonomi ilişkisine değinilecek İkinci bölümün son kısmında Asya, Amerika, Afrika, Avrupa kıtaları ile Geçiş Ülkelerinde geçmişten günümüze vergi ahlakının gelişimi, bu ülkelerde vergi ahlakının artış ve azalışına yol açan faktörlerin analizine yer verilecektir.
Üçüncü bölümde ise ilk olarak Türkiye\′de vergi ahlâkını belirleyici un¬surların irdelenmesine yönelik olarak Bursa Ä°linde gerçekleÅŸtirilmiÅŸ olan anket çalışmasının bulguları analiz edilecektir. Daha sonra bu bulgular doÄŸrultusun¬da, vergi ahlakı düzeyi ile vergi ahlakı belirleyicileri arasında bir korelasyon analizi yapılmak suretiyle ortaya çıkan iliÅŸkiler deÄŸerlendirilecektir. Anket sonuçlarından hareketle, elde edilen veriler ışığında Bursa\′da ve Türkiye\′de vergi ahlakını artırmak amacıyla alınması gereken önlemler hakkında bilgi verilecektir.
ÖNSÖZ
Ekonomik yaşamın içerisinde önemli bir yere sahip olan vergileme olgu¬su, geçmişte olduğu gibi günümüzde de önemli bir konudur ve gelecekte de bu önemini koruyacaktır. Bu bağlamda vergileme kavramı literatürde teorik ve entelektüel dikkatleri üzerine çekmekte olup gelişmiş ve gelişmekte olan ülkele¬rin en önemli uğraşlarından biri olmaktadır.
Çağdaş toplumların tümünde, vergilerin yasalara dayanan bir zorunlu¬luk olarak ödenmesi prensibi geçerlidir. Vergiler, sahip oldukları fonksiyonlar itibariyle devletler için vazgeçilmez bir gelir kaynağı iken onları ödeyen vatan¬daşlar açısından ise kendi gelirlerinde azalmaya yol açan ve genellikle hoşnut¬lukla karşılanmayan bir unsurdurlar. Netice olarak devlet ile vatandaşların karşı karşıya geldikleri bir durum söz konusu olmaktadır. Vatandaşlar, kendi üzerlerinde yarattığı gelir azaltıcı etki nedeniyle vergiyi ödememek isterken, devlet ise belirli sosyo-ekonomik gereklilikler dolayısıyla bu geliri tahsil etmek istemektedir. Kendilerine vergi borcu düşen mükelleflerin bu borcu ödememe yönünde davranışlar sergilemesi bir suç teşkil etmekte ve devlet aleyhine işle¬yen bir durum oluşturmaktadır. Devlet ise bu tür davranışların engellenmesi ya da vatandaşların böyle davranışlardan caydırılması için çeşitli zorlayıcı metot¬lar kullanmaktadır. Burada amaçlanan, mükelleflerin vergi borçlarını ödeme isteklilikleri olarak da tanımlanabilen, vergi uyumunun sağlanabilmesidir. Ancak ampirik araştırmalar, sağlanması arzu edilen vergi uyumunun vergi oranları, para cezaları, diğer cezalar ya da denetlenme olasılığı gibi unsurlar¬la tam olarak açıklanamayacağını göstermiştir. Bu nedenle vergi uyumunu arttırmaya yönelik olacak alternatif stratejilerin ne olduğu hususu ön plana çıkmaktadır.
Birçok araştırmacı, vergi ahlâkının vergi uyumunu açıklamaya yardımcı olmada anahtar bir araç olduğu üzerinde durmaktadır. Çoğu çalışmada \"in¬sanlar neden vergi ödemez? \" sorusu sorgulanır iken yapmış olduğumuz bu çalışmada vergi ödememe yönünde birçok avantaj ve olasılık var iken \"insan¬lar neden vergi ödemektedir? \" sorusuna cevap aranmaya çalışılmaktadır. Bu sorunun cevabı da yine vergi ahlâkı kavramının içerisinde saklıdır. Vergi ah ki, mükelleflerin vergiye karşı davranışlarını açıklayan faktörlerden biridir vergi ödemede ahlâki bir zorunluluk ya da içsel bir motivasyon olarak tanı lanmaktadır. Vergi ahlakı sosyal hayatta olduğu kadar akademik çalışmalar da artan şekilde dikkatleri çekmektedir çünkü daha düşük düzeyde vergi ahi kına sahip toplumlarda daha yüksek seviyede vergi kaçakçılığı ortaya çıkma tadır. Vergi ahlakı, vergi kaçakçılığı ya da vergi uyumu düzeyini açıklamac yardımcı olduğundan dolayı, maliye politikası ve vergi ahlakı ilişkisi ihm*. edilemeyecek bir konudur. Vergi ahlâkı, bireylerin vergi uyum davranışları) nelerin etkilediği üzerine odaklanmaktadır. Burada vergi uyumu ve buna bağ olarak vergi ahlakını etkileyen birçok sosyal ve psikolojik faktör bulunmakta dır. Vergi ahlakını kavramada önemli temel faktörler ahlaki kural ve duygulaı sosyo-demografık değişkenler, politik ve sosyal tutumlar ve devlet ve mükelle arası ilişkilerdir.
Bu çalışmanın amacı genel olarak Dünya ′da ve özel olarak Bursa Ä°li ′ndı vergi ahlâkı ve vergi ahlâkını belirleyen faktörleri analiz etmektedir. Çalışma¬nın ilk bölümünde önce vergi ahlakı ve vergi uyumu kavramları, daha sonra ise vergi ahlakının belirleyicileri incelenmeye çalışılmıştır, ikinci bölümde ise vergilendirme iÅŸlemine karşı ortaya çıkan davranış ve tepkiler ile dünyada vergi ahlakının durumu, Dünya DeÄŸerler Anketi verileri kullanılarak analiz edilmiÅŸtir. Son bölümde ise Bursa Ä°linde yapılmış olan anket çalışması sonu¬cunda elde edilen veriler üzerine korelasyon analizi uygulanmak suretiyle ile mükelleflerin vergi ahlâkını etkileyen faktörler analiz edilmiÅŸtir. Kitapta yer alan bilgiler literatürde yer alan çalışmalara nazaran daha kapsamlı ve Dünya geneline nüfuz edebilecek ÅŸekilde irdelenmeye çalışılmıştır.
Bu çalışma, 2013 yılı Åžubat ayında UludaÄŸ Ãœniversitesi Ä°ktisadi ve Ä°dari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü ′nde savunularak oybirliÄŸi ile kabul edilmiÅŸ olan doktora tezine dayanmaktadır.
Mevcut eserin ortaya çıkmasında pek çok kiÅŸinin katkısı bulunmaktadır. Öncelikle göstermiÅŸ olduÄŸu iyi niyet ve yaptığı katkılar dolayısıyla tez danış¬manım Prof. Dr. Metin ERDEM′e minnettarım. Tez jürimde yer alıp çalışma ile ilgili pozitif görüş ve katkı saÄŸlayan hocalarım Prof. Dr. Feridun YILMAZ, Doç. Dr. Åžafak Ertan ÇOMAKLI, Doç. Dr. Tolga DEMÄ°RBAÅž ve Doç. Dr. Ad¬nan GERÇEK′e teÅŸekkürlerimi sunarım. Kitabın yayına hazırlanmasında emeÄŸi geçen Dora Yayıncılık çalışanları ve Sn. Rıza AKBULUT′a teÅŸekkür ederim.
YoÄŸun ve zor süreçleri barındıran akademik yaÅŸantım boyunca benden hiçbir zaman desteklerini esirgememiÅŸ olan ve birçok zorluÄŸu bertaraf etmem¬de en önemli paya sahip olan, yaÅŸam sevincimin kaynakları ebeveynlerim Ömer ve Ömriye YURDAKUL ve kardeÅŸlerim Esra ve Yüksel TURGUT\′a en derin sevgilerimi sunarım. Çalışmanın her aÅŸamasında kelimeler ile ifade edilemeye¬cek ölçüde destek, motivasyon ve katkı saÄŸlayan can dostum aÄŸabeyim Yard. Doç. Dr. Deniz TURAN\′a ve bu esnada göstermiÅŸ oldukları özverilerden dolayı Sevcan ve Nehir TURAN\′a en derin şükranlarımı sunarım. Anketlerin uygu¬lanmasında insanüstü çaba göstererek yardımcı olan çok kıymetli kardeÅŸlerim Ä°lker HASKÖY, Ertan YILMAZ ve AraÅŸ. Gör. Hakan AKAR\′a minnetlerimi sunarım. YoÄŸun çalışma temposunun arasında çalışmada yer alan anketlerin analizinin yapılması, yorumlanması ve deÄŸerlendirilmesi konusunda bana yol göstererek kendi başıma bunu gerçekleÅŸtirmemi saÄŸlayan Yard. Doç. Dr. Meh¬met NARGELEÇEKENLER\′e, çalışmam boyunca desteklerini eksik etmeyen Doç. Dr. Ahmet AK\′a, AraÅŸ.Gör. Harun KILIÇ ASLAN, Arzu TAÅžKIN ve Işın UlaÅŸ YILMAZER \′e teÅŸekkürü bir borç bilirim.
Kitapta yer alan bilgilerin mevcut konularla ilgilenenlere faydalı olma¬sını temenni ederim.
ALÄ° YURDAKUL
ayurdakul uludag.edu.tr
Bursa, Mart 2013
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ v
İÇİNDEKİLER ix
KISALTMALAR xiii
TABLOLAR LÄ°STESÄ° xv
GRAFÄ°KLER LÄ°STESÄ° xix
ÅžEKÄ°LLER LÄ°STESÄ° xx
GÄ°RÄ°Åž 1
BİRİNCİ BÖLÜM
VERGİ AHLÂKI: KAVRAM VE KURUMSAL YAPI
1. VERGİ AHLÂKI 5
1.1. AHLÂK VE ETİK KAVRAMI AYRIMI 5
1.2. VERGİ AHLÂKI KAVRAMI 7
2. VERGÄ° UYUMU 8
2.1. RASYONEL TERCÄ°H TEORÄ°SÄ° (EKONOMÄ°K TEORÄ°) 9
2.2. AHLÂKİ DUYGULAR TEORİSİ 15
3. VERGİ AHLÂKINI ŞEKİLLENDİREN UNSURLAR 18
3.1. SOSYAL KURALLAR 18
3.1.1. YaÅŸ 18
3.1.2. Cinsiyet 22
3.1.3. EÄŸitim Durumu 25
3.1.4. Medenî Durum 29
3.1.5. Çalışma Durumu 30
3.1.6. Ekonomik Durum 32
3.1.7. Dine Bağlılık 34
3.1.7.1. Din ve Vergi Ahlâkı İlişkisi 35
3.1.7.2. Farklı Dinlerde Vergi Ahlâkı 39
3.1.8. Güven ve Ulusal Gurur 42
3.1.9. Ahlâk Kuralları ve Dürüstlük 46
3.2. VERGİ KÜLTÜRÜ 47
Kültür Farklılıkları 50
3.2.1. Demokratik Katılım 53
3.2.2. Caydırma Stratejileri ve Mükellef Algıları 55
3.2.3. Suçluluk ve Utanç Duygusu 58
3.2.4. Adalet Hissi ve EÅŸitlik 60
3.2.5. Kamusal Mal Yapısı ve Oyun Teorisi 62
3.2.6.1. Kamusal Mal Yapısı 63
3.2.6.2. Oyun Teorisi 66
3.3. VERGÄ° YASALARI VE HUKUKSAL YAPI 71
3.3.1. Vergi Yasaları 72
3.3.1.1. Vergi Yasalarının Sık Sık Değişimi ve Karmaşıklığı 73
3.3.1.2. Vergi Afları 74
3.3.1.2.1. Vergi afları ile ilgili görüşler 75
3.3.1.2.2. Vergi atlarının başarılı olabilmesi için
gerekli ÅŸartlar 76
3.3.1.2.3. Cumhuriyet\′ten günümüze kadar Türkiye\′de
uygulanmış olan vergi afları 78
3.3.2. Bilgi ve Ä°stihbarat 81
3.3.3. Bürokrasi 82
3.3.4. Vergi Uygulayıcıları 85
İKİNCİ BÖLÜM
UYGULAMADA VERGİ AHLÂKI
1. VERGİ AHLÂKININ ÖLÇÜLEBİLİRLİĞİ SORUNU 87
1.1. VERGİ AHLÂKI, İDARE DAVRANIŞLARI VE GÜVEN UNSURU 87
1.1.1. İdare Davranışları 88
1.1.2. Politik ve Hukuksal Sisteme Karşı Olan Güven 89
1.2. MÃœKELLEF TÄ°PLERÄ°, MÃœKELLEF PSÄ°KOLOJÄ°SÄ°
VE DAVRANIÅžLARI 90
1.2.1. Mükellef Tipleri 91
1.2.2. Mükellef Psikolojisi ve Mükellef Davranışları 91
2. VERGİLENDİRME İŞLEMİNE KARŞI ORTAYA ÇIKAN
DAVRANIÅž VE TEPKÄ°LER 93
2.1. VERGİYE KARŞI SUÇ UNSURU TAŞIMAYAN DAVRANIŞLAR 94
2.1.1. Vergiden Kaçınma 94
2.1.2. İkâme Etkisi (Boş Zaman Tercihi) 95
2.1.3. Tüketimi Azaltma 96
2.1.4. Yatırımdan Vazgeçme 97
2.1.5. Verginin Yansıtılması 98
2.1.6. Siyasal Tepki ve Oy DeÄŸiÅŸtirme 99
2.1.7. Tahsilatı Geciktirme 100
2.1.8. Göç 102
2.2. VERGİYE KARŞI SUÇ UNSURU OLUŞTURAN TEPKİLER 104
2.1.1. Vergi Grevi 105
2.1.2. Sivil Ä°taatsizlik 108
2.1.3. Vergi Kaçakçılığı 111
2.3. VERGİ AHLÂKI VE KAYITDIŞI EKONOMİ İLİŞKİSİ 112
3. DÜNYADA VERGİ AHLÂKININ DURUMU 116
3.1. ASYA\′DA VERGÄ° AHLÂKI 118
3.1.1. Asya\′da Vergi Ahlakının Genel Görünümü 118
3.1.2. Batı ve Güney Asya Ülkelerinde Vergi Ahlakı 125
3.1.3. Doğu ve Güneydoğu Asya Ülkelerinde Vergi Ahlakı 131
3.1.4. Rusya\′da Vergi Ahlakı 137
3.2. AMERÄ°KA\′DA VERGÄ° AHLÂKI 143
3.2.1. Amerika\′da Vergi Ahlâkının Genel Görünümü 143
3.2.2. Amerika BirleÅŸik Devletleri ve Latin Amerika
Ülkelerinde Vergi Ahlâkı 149
3.3. AFRÄ°KA\′DA VERGÄ° AHLÂKI 155
3.3.1. Afrika\′da Vergi Ahlakının Genel Görünümü 156
3.3.2. Afrika Ülkelerinde Vergi Ahlâkı 162
3.4. AVRUPA\′DA VERGÄ° AHLÂKI 166
3.4.1. Avrupa\′da Vergi Ahlakının Genel Görünümü 166
3.4.2. Avrupa Ülkelerinde Vergi Ahlakı 174
3.5. GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE VERGİ AHLÂKI 178
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
VERGÄ° AHLAKI\′NI BELÄ°RLEYEN FAKTÖRLER VE
MÜKELLEFLERİN VERGİ AHLÂKI: BURSA İLİ ÖRNEĞİ
1. ARAŞTIRMANIN AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEMİ 189
2. GÃœVENÄ°LÄ°RLÄ°K ANALÄ°ZÄ° 191
3. FREKANSLAR VE BETÄ°MSEL Ä°STATÄ°STÄ°KLER 193
3.1. DEMOGRAFİK DEĞİŞKENLER 193
3.2. VERGİ AHLÂKININ BELİRLEYİCİLERİ 198
4. ÇALIŞMADA KULLANILAN ÖNERMELER 232
5. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ÖNERİLER 247
SONUÇ
EKLER
KAYNAKLAR
Vergileme konusu insanlık tarihi boyunca, tüm devletleri ve halk tebaa¬sını meşgul eden en önemli konulardan biri olmuştur. Bir toplumda insanların hangi ilkelere bağlı olarak vergileneceği ve nelerin vergilendirileceği hususları, toplumların ekonomik ve sosyal gündemini devamlı bir şekilde meşgul eden bir konu olmuştur. Bu nedenle iyi işleyen, etkin ve adaletli vergileme, hem halk hem de devlet açısından önem arz eden ve hedeflenen bir durumdur. Adaletli ve eşitliğe uygun bir vergi sisteminin varlığı ise birçok unsurun varlığı ile mümkün olabilmektedir.
Modern muasır toplumlar, vergilerin zorunlu ödenmesine dayanmakta¬dır. Etkin ve yeterli kamu hizmetinin sunumu için vergilerin en önemli mali araç olduğu toplum tarafından bilinmesine karşılık, bireylerin vergi ödemekten hoşlanmadığı bir gerçektir. Günümüzde vergi kaçakçılığı neredeyse tüm ülke¬lerde büyüyen ve yaygın bir problemdir. Bireyleri vergi kaçakçılığı fiilinden caydırmak ve bir toplumda vergi uyumunu sağlama konusu da, vergilerin ken¬disi kadar eski ve vergilerin mevcudiyetinden beri süre gelmiş bir keşif alanı¬dır.
Vergi uyumu, vergilendirme süreci sonunda ortaya çıkan bir eylemdir. Vergi uyumunu teşvik için kullanılan en eski ve yaygın uygulama, vatandaşları caydırma politikası ile vergi ödemeye mecbur kılmaktır. Buna karşılık vergi uyumu, sadece vergi oranı, cezalar ve tespit edilme olasılığının bir fonksiyonu değildir. Ampirik bulgular, vergi uyumunun tamamen ödül ve ceza ile ya da denetlenme olasılığı ile açıklanamayacağını göstermektedir. Vergi uyumu aynı zamanda vergi ödeme ya da kaçırmaya yönelik bireysel istekliliğin de bir fonk¬siyonudur ve bu noktada devreye vergi ahlâkı konusu girmektedir.
Son yıllarda ülkelerin birçok alanda elde ettiği vergi gelirlerinin, küresel¬leşmenin bir sonucu olarak azalmaya başlaması nedeniyle, mevcut vergilerin tam ve zamanında ödenmesi hususu önem kazanmıştır. Bunun sonucu olarak son yıllarda vergi uyumu ya da uyumsuzluğunun nedenleri ve vergi ahlakının analizi konuları, vergi uyumu literatüründe daha fazla irdelenmeye başlanmış¬tır.
Vergi ahlâkı, açıklaması zor olan sosyal bir fenomendir. Vergi ahlâkı ilgili olarak insanların hile yapmaktansa yapmamayı neden tercih ettikleri, k di rızaları ile vergi ödeme istekliliklerini arttıran faktörlerin neler olduğu, faktörlerin vergi mükelleflerinin gelirlerini doğru beyan etmelerine olan etki konuları literatürde sıklıkla araştırılmaktadır. Vergi ahlâkı konusu, vergi uyu ya da vergi kaçağı düzeyini açıklamada yardımcı olduğu için, vergi ahlâkı maliye politikası ile ilişkisinin göz ardı edilmesi de mümkün değildir. Bir t lumda vergi ahlâkının artması, vergi kaçakçılığını ve kayıtdışı ekonomi boyutlarını azaltmakta, devletin caydırma politikalarına olan ihtiyacını ve ve uyum maliyetlerini düşürmekte ve sonuçta vergi uyumunu pozitif yönde etki lemektedir.
Bu çalışmada; teorik manada vergi mükelleflerinin kendi rızaları ile \\ gi ödeme arzularını arttıran ve dolayısıyla kendi rızaları ile doÄŸru beyanda lunmalannı saÄŸlayan; vergi kaçakçılığı ve vergiden kaçınma hissini azal vergi ahlakı kavramı üzerinde durulacaktır. Çalışmanın amacı, vergi ahi kavramının açıklanması, Dünya\′nm çeÅŸitli yerlerinde ve Türkiye\′de daha öı yapılmış ampirik çalışmaların sonuçlarından hareketle vergi ahlakının boyu nu ve vergi ahlakını etkileyen faktörleri analiz etmektir. Bu baÄŸlamda il çalışma üç bölümden oluÅŸmaktadır.
Birinci bölümde, öncelikli olarak ahlâk ve etik kavramları ve bu kavre lar arasındaki farklılıklar ortaya konacak, vergilemenin boyutu ile ilgili ola vergi ahlâkı kavramı açıklanacaktır. Daha sonra vergi ahlâkı ile sıkı bağı bu nan vergi uyumunu açıklamaya yönelik, rasyonel tercihler teorisi ve ah] duygular teorisi hakkında bilgiler verilerek vergi ahlakını şekillendiren unsu açıklanacaktır. Bu bağlamda ilgili faktörler, sosyal kurallar, vergi kültürü vergi yasaları ve hukuksal yapı olmak üzere üç başlıkta toplanıp incelenecek Özellikle bireylerin yaş, cinsiyet, eğitim durumu, medeni durum, dine bağl ve güven duygularının vergi ahlakı üzerine etkisi, Dünya Değerler Anketi v lerinden yararlanarak ayrıntılı olarak ortaya konacaktır.
İkinci bölümde, vergi ahlâkının ölçülebilirliği ile ilgili olarak müke tipleri ve davranışları hakkında incelemeler yapılacak, vergileme işlemine k; ortaya çıkan tepkiler açıklanacaktır. Bu tepkiler vergiye karşı suç unsuru ti yan ve taşımayan unsurlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Daha sonra ve ahlakının kayıtdışı ekonominin boyutları üzerine etkisi teorik bazda incelene çeşitli ülkelerde vergi ahlakı ile kayıtdışı ekonomi ilişkisine değinilecek İkinci bölümün son kısmında Asya, Amerika, Afrika, Avrupa kıtaları ile Geçiş Ülkelerinde geçmişten günümüze vergi ahlakının gelişimi, bu ülkelerde vergi ahlakının artış ve azalışına yol açan faktörlerin analizine yer verilecektir.
Üçüncü bölümde ise ilk olarak Türkiye\′de vergi ahlâkını belirleyici un¬surların irdelenmesine yönelik olarak Bursa Ä°linde gerçekleÅŸtirilmiÅŸ olan anket çalışmasının bulguları analiz edilecektir. Daha sonra bu bulgular doÄŸrultusun¬da, vergi ahlakı düzeyi ile vergi ahlakı belirleyicileri arasında bir korelasyon analizi yapılmak suretiyle ortaya çıkan iliÅŸkiler deÄŸerlendirilecektir. Anket sonuçlarından hareketle, elde edilen veriler ışığında Bursa\′da ve Türkiye\′de vergi ahlakını artırmak amacıyla alınması gereken önlemler hakkında bilgi verilecektir.
ÖNSÖZ
Ekonomik yaşamın içerisinde önemli bir yere sahip olan vergileme olgu¬su, geçmişte olduğu gibi günümüzde de önemli bir konudur ve gelecekte de bu önemini koruyacaktır. Bu bağlamda vergileme kavramı literatürde teorik ve entelektüel dikkatleri üzerine çekmekte olup gelişmiş ve gelişmekte olan ülkele¬rin en önemli uğraşlarından biri olmaktadır.
Çağdaş toplumların tümünde, vergilerin yasalara dayanan bir zorunlu¬luk olarak ödenmesi prensibi geçerlidir. Vergiler, sahip oldukları fonksiyonlar itibariyle devletler için vazgeçilmez bir gelir kaynağı iken onları ödeyen vatan¬daşlar açısından ise kendi gelirlerinde azalmaya yol açan ve genellikle hoşnut¬lukla karşılanmayan bir unsurdurlar. Netice olarak devlet ile vatandaşların karşı karşıya geldikleri bir durum söz konusu olmaktadır. Vatandaşlar, kendi üzerlerinde yarattığı gelir azaltıcı etki nedeniyle vergiyi ödememek isterken, devlet ise belirli sosyo-ekonomik gereklilikler dolayısıyla bu geliri tahsil etmek istemektedir. Kendilerine vergi borcu düşen mükelleflerin bu borcu ödememe yönünde davranışlar sergilemesi bir suç teşkil etmekte ve devlet aleyhine işle¬yen bir durum oluşturmaktadır. Devlet ise bu tür davranışların engellenmesi ya da vatandaşların böyle davranışlardan caydırılması için çeşitli zorlayıcı metot¬lar kullanmaktadır. Burada amaçlanan, mükelleflerin vergi borçlarını ödeme isteklilikleri olarak da tanımlanabilen, vergi uyumunun sağlanabilmesidir. Ancak ampirik araştırmalar, sağlanması arzu edilen vergi uyumunun vergi oranları, para cezaları, diğer cezalar ya da denetlenme olasılığı gibi unsurlar¬la tam olarak açıklanamayacağını göstermiştir. Bu nedenle vergi uyumunu arttırmaya yönelik olacak alternatif stratejilerin ne olduğu hususu ön plana çıkmaktadır.
Birçok araştırmacı, vergi ahlâkının vergi uyumunu açıklamaya yardımcı olmada anahtar bir araç olduğu üzerinde durmaktadır. Çoğu çalışmada \"in¬sanlar neden vergi ödemez? \" sorusu sorgulanır iken yapmış olduğumuz bu çalışmada vergi ödememe yönünde birçok avantaj ve olasılık var iken \"insan¬lar neden vergi ödemektedir? \" sorusuna cevap aranmaya çalışılmaktadır. Bu sorunun cevabı da yine vergi ahlâkı kavramının içerisinde saklıdır. Vergi ah ki, mükelleflerin vergiye karşı davranışlarını açıklayan faktörlerden biridir vergi ödemede ahlâki bir zorunluluk ya da içsel bir motivasyon olarak tanı lanmaktadır. Vergi ahlakı sosyal hayatta olduğu kadar akademik çalışmalar da artan şekilde dikkatleri çekmektedir çünkü daha düşük düzeyde vergi ahi kına sahip toplumlarda daha yüksek seviyede vergi kaçakçılığı ortaya çıkma tadır. Vergi ahlakı, vergi kaçakçılığı ya da vergi uyumu düzeyini açıklamac yardımcı olduğundan dolayı, maliye politikası ve vergi ahlakı ilişkisi ihm*. edilemeyecek bir konudur. Vergi ahlâkı, bireylerin vergi uyum davranışları) nelerin etkilediği üzerine odaklanmaktadır. Burada vergi uyumu ve buna bağ olarak vergi ahlakını etkileyen birçok sosyal ve psikolojik faktör bulunmakta dır. Vergi ahlakını kavramada önemli temel faktörler ahlaki kural ve duygulaı sosyo-demografık değişkenler, politik ve sosyal tutumlar ve devlet ve mükelle arası ilişkilerdir.
Bu çalışmanın amacı genel olarak Dünya ′da ve özel olarak Bursa Ä°li ′ndı vergi ahlâkı ve vergi ahlâkını belirleyen faktörleri analiz etmektedir. Çalışma¬nın ilk bölümünde önce vergi ahlakı ve vergi uyumu kavramları, daha sonra ise vergi ahlakının belirleyicileri incelenmeye çalışılmıştır, ikinci bölümde ise vergilendirme iÅŸlemine karşı ortaya çıkan davranış ve tepkiler ile dünyada vergi ahlakının durumu, Dünya DeÄŸerler Anketi verileri kullanılarak analiz edilmiÅŸtir. Son bölümde ise Bursa Ä°linde yapılmış olan anket çalışması sonu¬cunda elde edilen veriler üzerine korelasyon analizi uygulanmak suretiyle ile mükelleflerin vergi ahlâkını etkileyen faktörler analiz edilmiÅŸtir. Kitapta yer alan bilgiler literatürde yer alan çalışmalara nazaran daha kapsamlı ve Dünya geneline nüfuz edebilecek ÅŸekilde irdelenmeye çalışılmıştır.
Bu çalışma, 2013 yılı Åžubat ayında UludaÄŸ Ãœniversitesi Ä°ktisadi ve Ä°dari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü ′nde savunularak oybirliÄŸi ile kabul edilmiÅŸ olan doktora tezine dayanmaktadır.
Mevcut eserin ortaya çıkmasında pek çok kiÅŸinin katkısı bulunmaktadır. Öncelikle göstermiÅŸ olduÄŸu iyi niyet ve yaptığı katkılar dolayısıyla tez danış¬manım Prof. Dr. Metin ERDEM′e minnettarım. Tez jürimde yer alıp çalışma ile ilgili pozitif görüş ve katkı saÄŸlayan hocalarım Prof. Dr. Feridun YILMAZ, Doç. Dr. Åžafak Ertan ÇOMAKLI, Doç. Dr. Tolga DEMÄ°RBAÅž ve Doç. Dr. Ad¬nan GERÇEK′e teÅŸekkürlerimi sunarım. Kitabın yayına hazırlanmasında emeÄŸi geçen Dora Yayıncılık çalışanları ve Sn. Rıza AKBULUT′a teÅŸekkür ederim.
YoÄŸun ve zor süreçleri barındıran akademik yaÅŸantım boyunca benden hiçbir zaman desteklerini esirgememiÅŸ olan ve birçok zorluÄŸu bertaraf etmem¬de en önemli paya sahip olan, yaÅŸam sevincimin kaynakları ebeveynlerim Ömer ve Ömriye YURDAKUL ve kardeÅŸlerim Esra ve Yüksel TURGUT\′a en derin sevgilerimi sunarım. Çalışmanın her aÅŸamasında kelimeler ile ifade edilemeye¬cek ölçüde destek, motivasyon ve katkı saÄŸlayan can dostum aÄŸabeyim Yard. Doç. Dr. Deniz TURAN\′a ve bu esnada göstermiÅŸ oldukları özverilerden dolayı Sevcan ve Nehir TURAN\′a en derin şükranlarımı sunarım. Anketlerin uygu¬lanmasında insanüstü çaba göstererek yardımcı olan çok kıymetli kardeÅŸlerim Ä°lker HASKÖY, Ertan YILMAZ ve AraÅŸ. Gör. Hakan AKAR\′a minnetlerimi sunarım. YoÄŸun çalışma temposunun arasında çalışmada yer alan anketlerin analizinin yapılması, yorumlanması ve deÄŸerlendirilmesi konusunda bana yol göstererek kendi başıma bunu gerçekleÅŸtirmemi saÄŸlayan Yard. Doç. Dr. Meh¬met NARGELEÇEKENLER\′e, çalışmam boyunca desteklerini eksik etmeyen Doç. Dr. Ahmet AK\′a, AraÅŸ.Gör. Harun KILIÇ ASLAN, Arzu TAÅžKIN ve Işın UlaÅŸ YILMAZER \′e teÅŸekkürü bir borç bilirim.
Kitapta yer alan bilgilerin mevcut konularla ilgilenenlere faydalı olma¬sını temenni ederim.
ALÄ° YURDAKUL
ayurdakul uludag.edu.tr
Bursa, Mart 2013
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ v
İÇİNDEKİLER ix
KISALTMALAR xiii
TABLOLAR LÄ°STESÄ° xv
GRAFÄ°KLER LÄ°STESÄ° xix
ÅžEKÄ°LLER LÄ°STESÄ° xx
GÄ°RÄ°Åž 1
BİRİNCİ BÖLÜM
VERGİ AHLÂKI: KAVRAM VE KURUMSAL YAPI
1. VERGİ AHLÂKI 5
1.1. AHLÂK VE ETİK KAVRAMI AYRIMI 5
1.2. VERGİ AHLÂKI KAVRAMI 7
2. VERGÄ° UYUMU 8
2.1. RASYONEL TERCÄ°H TEORÄ°SÄ° (EKONOMÄ°K TEORÄ°) 9
2.2. AHLÂKİ DUYGULAR TEORİSİ 15
3. VERGİ AHLÂKINI ŞEKİLLENDİREN UNSURLAR 18
3.1. SOSYAL KURALLAR 18
3.1.1. YaÅŸ 18
3.1.2. Cinsiyet 22
3.1.3. EÄŸitim Durumu 25
3.1.4. Medenî Durum 29
3.1.5. Çalışma Durumu 30
3.1.6. Ekonomik Durum 32
3.1.7. Dine Bağlılık 34
3.1.7.1. Din ve Vergi Ahlâkı İlişkisi 35
3.1.7.2. Farklı Dinlerde Vergi Ahlâkı 39
3.1.8. Güven ve Ulusal Gurur 42
3.1.9. Ahlâk Kuralları ve Dürüstlük 46
3.2. VERGİ KÜLTÜRÜ 47
Kültür Farklılıkları 50
3.2.1. Demokratik Katılım 53
3.2.2. Caydırma Stratejileri ve Mükellef Algıları 55
3.2.3. Suçluluk ve Utanç Duygusu 58
3.2.4. Adalet Hissi ve EÅŸitlik 60
3.2.5. Kamusal Mal Yapısı ve Oyun Teorisi 62
3.2.6.1. Kamusal Mal Yapısı 63
3.2.6.2. Oyun Teorisi 66
3.3. VERGÄ° YASALARI VE HUKUKSAL YAPI 71
3.3.1. Vergi Yasaları 72
3.3.1.1. Vergi Yasalarının Sık Sık Değişimi ve Karmaşıklığı 73
3.3.1.2. Vergi Afları 74
3.3.1.2.1. Vergi afları ile ilgili görüşler 75
3.3.1.2.2. Vergi atlarının başarılı olabilmesi için
gerekli ÅŸartlar 76
3.3.1.2.3. Cumhuriyet\′ten günümüze kadar Türkiye\′de
uygulanmış olan vergi afları 78
3.3.2. Bilgi ve Ä°stihbarat 81
3.3.3. Bürokrasi 82
3.3.4. Vergi Uygulayıcıları 85
İKİNCİ BÖLÜM
UYGULAMADA VERGİ AHLÂKI
1. VERGİ AHLÂKININ ÖLÇÜLEBİLİRLİĞİ SORUNU 87
1.1. VERGİ AHLÂKI, İDARE DAVRANIŞLARI VE GÜVEN UNSURU 87
1.1.1. İdare Davranışları 88
1.1.2. Politik ve Hukuksal Sisteme Karşı Olan Güven 89
1.2. MÃœKELLEF TÄ°PLERÄ°, MÃœKELLEF PSÄ°KOLOJÄ°SÄ°
VE DAVRANIÅžLARI 90
1.2.1. Mükellef Tipleri 91
1.2.2. Mükellef Psikolojisi ve Mükellef Davranışları 91
2. VERGİLENDİRME İŞLEMİNE KARŞI ORTAYA ÇIKAN
DAVRANIÅž VE TEPKÄ°LER 93
2.1. VERGİYE KARŞI SUÇ UNSURU TAŞIMAYAN DAVRANIŞLAR 94
2.1.1. Vergiden Kaçınma 94
2.1.2. İkâme Etkisi (Boş Zaman Tercihi) 95
2.1.3. Tüketimi Azaltma 96
2.1.4. Yatırımdan Vazgeçme 97
2.1.5. Verginin Yansıtılması 98
2.1.6. Siyasal Tepki ve Oy DeÄŸiÅŸtirme 99
2.1.7. Tahsilatı Geciktirme 100
2.1.8. Göç 102
2.2. VERGİYE KARŞI SUÇ UNSURU OLUŞTURAN TEPKİLER 104
2.1.1. Vergi Grevi 105
2.1.2. Sivil Ä°taatsizlik 108
2.1.3. Vergi Kaçakçılığı 111
2.3. VERGİ AHLÂKI VE KAYITDIŞI EKONOMİ İLİŞKİSİ 112
3. DÜNYADA VERGİ AHLÂKININ DURUMU 116
3.1. ASYA\′DA VERGÄ° AHLÂKI 118
3.1.1. Asya\′da Vergi Ahlakının Genel Görünümü 118
3.1.2. Batı ve Güney Asya Ülkelerinde Vergi Ahlakı 125
3.1.3. Doğu ve Güneydoğu Asya Ülkelerinde Vergi Ahlakı 131
3.1.4. Rusya\′da Vergi Ahlakı 137
3.2. AMERÄ°KA\′DA VERGÄ° AHLÂKI 143
3.2.1. Amerika\′da Vergi Ahlâkının Genel Görünümü 143
3.2.2. Amerika BirleÅŸik Devletleri ve Latin Amerika
Ülkelerinde Vergi Ahlâkı 149
3.3. AFRÄ°KA\′DA VERGÄ° AHLÂKI 155
3.3.1. Afrika\′da Vergi Ahlakının Genel Görünümü 156
3.3.2. Afrika Ülkelerinde Vergi Ahlâkı 162
3.4. AVRUPA\′DA VERGÄ° AHLÂKI 166
3.4.1. Avrupa\′da Vergi Ahlakının Genel Görünümü 166
3.4.2. Avrupa Ülkelerinde Vergi Ahlakı 174
3.5. GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE VERGİ AHLÂKI 178
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
VERGÄ° AHLAKI\′NI BELÄ°RLEYEN FAKTÖRLER VE
MÜKELLEFLERİN VERGİ AHLÂKI: BURSA İLİ ÖRNEĞİ
1. ARAŞTIRMANIN AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEMİ 189
2. GÃœVENÄ°LÄ°RLÄ°K ANALÄ°ZÄ° 191
3. FREKANSLAR VE BETÄ°MSEL Ä°STATÄ°STÄ°KLER 193
3.1. DEMOGRAFİK DEĞİŞKENLER 193
3.2. VERGİ AHLÂKININ BELİRLEYİCİLERİ 198
4. ÇALIŞMADA KULLANILAN ÖNERMELER 232
5. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ÖNERİLER 247
SONUÇ
EKLER
KAYNAKLAR
© Copyright 2024
Sitemizde yayınlanan görsel ve yazılı