Uluslararası Hukuk

Önsöz

       Üniversitelerin Hukuk Fakültelerinde ve Uluslararası ilişkiler bölümlerinde zorunlu olarak veri­len Uluslararası Hukuk derslerinde kullanılan birbirinden kaliteli çok sayıda ders kitabı bulunuyor. Bu alanda yetkin çok sayıda akademisyen bugüne kadar son derece değerli çalışmalara imza attı. Bu açıdan bakıldığında esasen bu alanda artık yeni bir kitaba veya çalışmaya ihtiyaç duyulmaması ge­rektiği söylenebilir. Bugün sözü geçen üniversite birimlerinde Uluslararası Hukuk derslerinde kullanı­labilecek kitap konusunda herhangi bir sorun veya sıkıntı yaşandığını söylemek zor. Buna ilave olarak, diğer Uluslararası ilişkiler derslerinin aksine, Uluslararası Hukuk alanında özellikle lisans düzeyinde eğitim gören öğrencilere anlatılması gereken konular daha belirgin. Yani bu derslerde hangi konuların ne şekilde anlatılacağı ile ilgili çok fazla tartışma olmayacağı söylenebilir. Neticede bu derslerin konu­ları aşağı yukarı bellidir denilebilir. Hal böyle olunca Uluslararası Hukuk ile ilgili özellikle giriş niteliğin­de yeni bir ders kitabına ihtiyaç duyulmayacağı sonucuna varılabilir.

        Ki aslında bu sonuç büyük ölçüde doğrudur da. Her yeni akademik çalışmanın, hele de bir ki­tabın, alana iyi kötü bir katkı yapmasını beklemek gerek okuyucunun gerekse akademik dünya men­suplarının en büyük hakkı. Var olanı tekrarlamak, özellikle ders kitapları söz konusu olduğunda, hem lisans öğrencilerine ve hem de mevcut kitapların yazarlarına bir yönüyle haksızlık anlamına gelebilir. Normal okuyucunun vaktini çalmış olmak da belki bir başka sakınca olarak altı çizilebilir bir nokta.

        Bu kitap, mevcut Türkçe Uluslararası Hukuka Giriş niteliğindeki kitaplardan mütevazi bir kat­kıyla ayrılmayı hedefliyor. Bu katkı en yalın ifadesiyle Uluslararası Hukuka Uluslararası ilişkiler bakış açısıyla yaklaşım şeklinde ifade edilebilir. Bu kitabın temel iddiası ve bir yönüyle aslında hareket noktası, Uluslararası Hukukun Uluslararası ilişkilerden bağımsız ele alınamayacağı varsayımıdır. Buna göre aslında uluslararası hukuk, uluslararası ilişkilerin temel dinamik ve önermeleri ile anlaşıla­bilir ve anlamlandırılabilir.

        Bu oldukça basit bir önermeymiş gibi gelebilir. Neticede bilinmedik bir şey de değil aslında bu iddia. Uluslararası hukuk ile uluslararası ilişkiler arasında elbette son derece yakın ve belirleyici bir ilişki olacaktır. Ancak ilginç bir şekilde, bu derece basit bir gerçek ve önerme uluslararası hukuk ile ilgili analiz ve çalışmalarda gözden kaçırılmış izlenimi uyandırmaktadır. Önemli olan, uluslararası hukuk ile ilgili her türlü tartışmada bu gerçeğin dikkate alınmasıdır. Yani nasıl tanımlandığından tutun da nasıl yapıldığına ve nasıl işlediğine varıncaya kadar uluslararası hukuk ile ilgili her mesele mutlaka uluslararası ilişkilerin dinamikleri ve temelleri ile ilişkilendirilmek zorundadır.           işte bu çalışmada uluslararası hukukun klasik ve nispeten modern konulan bu basit gerçek ışığından hareketle ele alınmıştır. Uluslararası hukuk, uluslararası politikanın nasıl işlediği ile bağlantı­lı olarak açıklanmıştır. Bu da legalist bir bakış açısından çok siyasi bir perspektifin benimsendiği anlamına gelmektedir. Böylesi bir bakış açısı, uluslararası hukukun niteliği ve işlevselliği ile ilgili birçok karmaşa ve soruyu çözücü niteliktedir. Uluslararası hukuk söz konusu olduğunda yöneltilen en önemli eleştiri olan böylesi bir hukukun aslında olmadığı ya da varsa bile güçlülerin çıkarlarına hizmet ettiği iddiası böylesi bir bakış açısı ile daha kolay açıklanabilmekte ve anlaşılabilmektedir.          Dolayısıyla kitap mümkün olduğunca uluslararası hukuk ile ilgili var olan mevzuatın detayla­rından çok uluslararası siyasi sistemi var eden ve onun devamını sağlayan temel ilke, dinamik ve önceliklere odaklanarak hem bu hukukun doğasını açıklamayı hedeflemekte ve hem de uluslararası siyasetin niteliği hakkında belli başlı bir çerçeve sunmayı amaçlamaktadır. Bu elbette ki hukuk metin­lerinin ve mevzuatın önemsiz olduğu anlamına gelmemektedir. Ancak gerek bu türden mevzuata erişimin artık son derece kolay olması ve gerekse de bu amaca matuf çok sayıda çalışma yapılmış olması nedeniyle biraz önce belirtilen yol tercih edilmiştir.

       Kitap temelde Uluslararası ilişkiler bölümlerinde okutulan Uluslararası Hukuka Giriş niteliğin­deki derslerde kullanılmak üzere kaleme alınmıştır. Kitapta benimsenen yöntem ile sözü geçen bö­lümlerin temel derslerine uyumluluk hedeflenmiştir. Birçok üniversitede Uluslararası ilişkiler bölümleri­nin ana bilim dallarından biri olan Uluslararası Hukuk, legalist bakış açısının benimsenmesi durumun­da diğer ana bilim dalları ile bir bütünlük oluşturamamakta ve sanki bir istisna ve anomali gibi algılan­maktadır. Halbuki uluslararası siyasetin temel ilke ve dinamikleri dikkate alındığında uluslararası hukuk, uluslararası ilişkilerin diğer ana bilim dalları ile bir bütünlük arz etmektedir.

      Bununla birlikte kitabın hukuk fakültesi öğrencileri için de faydalı olacağı düşünülmektedir. Ulusal hukuk ile uluslararası hukuk arasındaki ciddi ve yapısal farklılıklara rağmen uluslararası huku­kun mantığının anlaşılması hukuk yapım sürecinin nasıl değişebildiğini görmek bakımından önem taşımaktadır.

      Kitabın hazırlanmasında mümkün olduğunca lisans öğrencilerinin ihtiyacı olabilecek konular seçilmiştir. Burada uluslararası hukukun klasik konuları ile son dönemlerde giderek popüler hale gelen uluslararası siyasi ilişkiler ile ilgili gelişmeler arasında bir denge gözetilmiştir. Yani ne tamamen gele­neksel konular üzerinde durulmuş ve ne de tamamen yeni sayılabilecek gelişmeler, henüz tam olgun­laşmadan değerlendirmeye alınmıştır. Bununla birlikte, uluslararası hukukun tarihsel evrimini göster­mek amacıyla, uluslararası sistemin, kendisini korumak adına ne türden dönüşümler sergilediği ele alınmıştır. Bu çerçevede de bu dönüşümlerin uluslararası hukuk mekanizmalarındaki yansımaları üzerinde durulmuştur.

       Kitapta seçilen konular, bir bütünlük arz edecek şekilde seçilmiştir. Bu çerçevede, nispeten çok teknik sayılabilecek ve dışarıda bırakıldığı takdirde bu bütünlüğü bozmayacak konuların bir kısmı göz ardı edilmiştir. Bu tercihte hiç şüphesiz hacim ile ilgili kaygıların etkisi büyüktür. Yine giriş niteli­ğindeki bir derste çok sayıda konudan ziyade, ana çerçevenin genel hatları ile kavranmasını sağlaya­cak bütünlükte bir yaklaşımın daha faydalı olacağı değerlendirilmiştir.           Kitabın hazırlanmasında birçok kişinin emeği var. Çalışmalarından ve fikirlerinden istifade et­tiğim duayen hocaların dışında, fikir ve düşüncelerini esirgemeyen, müsvedde nüshaları okuyarak çalışmanın iyileştirilmesinde katkıda bulunan meslektaşlarıma teşekkür ederim. Yine ders anlatmayı bir zevk ve tutku haline getiren öğrencilerime de kalben müteşekkirim. Onlar saygıyı, teşekkürü ve en iyiyi hak ediyor. Öğrencilerimin kitaba dolaylı, ama oldukça büyük katkısını unutamam. Buna karşılık, çalışmada hiç şüphesiz eksiklikler, hatalar ve belki de yanlışlıklar olacaktır. Bunlarda tüm sorumluluk elbette ki bana aittir.         Çalışmanın özellikle uluslararası ilişkiler ve hukuk eğitimi alan öğrencilere ve tabi ki konuya il­gi duyan genel okuyuculara faydalı olmasını diliyorum.

Doç. Dr. Cenap Çakmak Eskişehir, Şubat 2014

İçindekiler

Giriş............................................................................................................. 1

Bölüm 1

Uluslararası Hukuk Nedir?............................................................................................................... 7

Uluslararası ilişkilerde değişim ve süreklilik................................................................... 8

Uluslararası toplum ve uluslararası hukuk.................................................................................. 13

Topluluk ve düzen: Uluslararası hukukun işlevi ne?...................................................................... 18

Uluslararası hukukun temel özellikleri......................................................................................... 21

Uluslararası hukuk ne kadar etkin?............................................................................................. 24

Bölüm 2 Uluslararası Hukukun Kaynakları................................................................................................... 27

Ulusal-uluslararası hukuk kaynaklarının karşılaştırılması............................................................. 31

Uluslararası antlaşmalar.................................................................................................... 35

Uluslararası teamüller........................................................................................................ 38

Uluslararası teamülün unsurları................................................................................................. 40

Uluslararası örgütlerin kararları................................................................................................... 41

Hukukun genel ilkeleri................................................................................................................ 43

Yargı kararları............................................................................................................................. 44

Doktrin ve uluslararası hukukçuların görüşleri.............................................................................. 45

Uluslararası hukuk kaynaklarının değerlendirilmesi..................................................................... 46 Bölüm 3 Uluslararası Sözleşmeler.............................................................................................................. 49

Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi (1969) ve uluslararası sözleşmeler................................ 52

Sözleşme hükümlerine genel bir bakış....................................................................................... 54

Viyana Devletler ve Uluslararası Örgütler ya da Uluslararası Örgütler Arası Antlaşmalar

Hukuku Sözleşmesi (1986)........................................................................................................ 64

Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında uluslararası sözleşmelerin durumu....................................... 65

Değerlendirme.......................................................................................................................... 67

Bölüm 4

Uluslararası Hukukta Kişilik........................................................................................................... 71

Giriş.......................................................................................................................................... 71

Ulusal ve uluslararası hukukta kişilik: Benzerlikler ve farklılıklar................................ 73

Uluslararası hukuk kişisi olarak devlet......................................................................................... 74

Hükümetlerin tanınması............................................................................................................ 77

Devlet nedir?............................................................................................... 80

Ülke kazanılması veya kaybedilmesi...................................................................... 83

Devletin ülkesi nelerden oluşur?............................................................................ 85

Gerçek kişinin uluslararası hukuk çerçevesinde kişilik vasfı............................................... 87

Bölüm 5

Devletin Yetkisi................................................................................................ 91

Devletin Yetkisinin Türleri.................................................................................. 97

Devletin Hukuk Yargısı Yetkisi............................................................................ 99

Devletin Ceza Hukuku Yetkisi............................................................................ 100

Ceza Hukuku Kurallarının Uygulanmasında Geçerli Prensipler........................................... 100

Ülkesellik prensibi........................................................................................ 102

Vatandaşlık prensibi...................................................................................... 105

Koruyuculuk prensibi...................................................................................... 106

Pasif kişisellik prensibi.................................................................................... 106

Evrensellik prensibi....................................................................................... 107

Sonuç.................................................................................................... 110 Bölüm 6

Uluslararası Örgütler.......................................................................................... 113

Giriş...................................................................................................... 113

Uluslararası örgütler neden ortaya çıktı ve ne işe yarar?................................................. 116

Uluslararası örgütlerin sınıflandırılması.................................................................. 118

Yetki ve temsil gücü bakımından uluslararası örgütlerin sınıflandırılması................................ 118

işlevlerine göre uluslararası örgütlerin sınıflandırılması................................................... 119

Coğrafi temsil bakımından uluslararası örgütlerin sınıflandırılması: Evrensel nitelikli

uluslararası örgütler ve bölgesel örgütler.................................................................. 121

Birleşmiş Milletler (BM)................................................................................... 122

Bölgesel nitelikli uluslararası örgütler..................................................................... 129

Uluslararası örgütlerin kişiliği............................................................................. 130

Uluslararası örgütlerin yetki ve sorumlulukları............................................................ 132

Bölüm 7

Diplomasi Hukuku: Diplomatik ayrıcalık ve bağışıklıklar........................................................ 135

Giriş...................................................................................................... 135

Diplomatik dokunulmazlık ve ayrıcalıkların tarihsel kaynağı............................................. 137

Diplomatik ilişkiler Hakkında Viyana Sözleşmesi (1961)................................................. 138

Viyana Sözleşmesinde diplomatik binalar................................................................. 140

Diplomatik çanta......................................................................................... 142

Diplomatik kurye......................................................................................... 144

Diplomatik arşivler....................................................................................... 144

Diplomatik bağışıklıklar—kişisel......................................................................... 145

Dokunulmazlığın kaldırılması............................................................................ 149

Konsolosluk ayrıcalıkları ve dokunulmazlıkları: Konsolosluk ilişkileri Hakkında Viyana

Sözleşmesi (1963)........................................................................................ 150

Özel Temsilcilikler Hakkında Sözleşme (1969)........................................................... 152

Devletlerin Temsilcilerinin Evrensel Nitelikli Uluslararası Örgütler ile ilişkileri Hakkında

Viyana Sözleşmesi (1975)................................................................................ 153

Uluslararası örgütlerin bağışıklıkları ve ayrıcalıkları...................................................... 153

Diplomatik dokunulmazlıklar uluslararası siyaset ve hukuk açısından ne anlama geliyor?.. 154 Bölüm 8 Uluslararası Deniz Hukuku.................................................................................... 157

Giriş...................................................................................................... 157

Uluslararası deniz hukuku neyi kapsar?.................................................................. 161

Denizde yetki alanları nasıl belirlenir?.................................................................... 162

Deniz yetki alanları ve devletin bu alanlarda yetkileri..................................................... 162

iç sular.................................................................................................... 163

Karasuları................................................................................................. 165

Bitişik bölge.............................................................................................. 168

Münhasır ekonomik bölge................................................................................ 170

Kıta sahanlığı............................................................................................. 172

Açık deniz................................................................................................ 174

Uluslararası deniz yatağı................................................................................. 176 Bölüm 9 Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma........................................................................ 177

Giriş...................................................................................................... 177

Kuvvet kullanma ve devlet................................................................................ 178

Kuvvet kullanmanın hukuki çerçevesi: kısa tarihi gelişim................................................. 180

ikinci Dünya Savaşı sonrası dönemde kuvvet kullanmanın hukuki çerçevesi............................ 182

Güvenliğin merkezileştirilmesi............................................................................ 182

BM Şartı ve kuvvet kullanma............................................................................. 184

BM Güvenlik Konseyi ve Kuvvet Kullanma............................................................... 187

Barışı Koruma Misyon ve Operasyonları................................................................. 190

Meşru Müdafaa........................................................................................... 191

insani müdahale-koruma sorumluluğu.................................................................... 194

Korum sorumluluğu ve kuvvet kullanma.................................................................. 195

Bölüm 10

Uluslararası İnsan Hakları Hukuku............................................................................ 199

Giriş...................................................................................................... 199

insan haklarının uluslararası politika sorunu haline gelmesi: Küresel ve bölgesel

insan hakları rejimlerinin tarihsel evrimi................................................................... 202

Avrupa Konseyi insan Haklarını Koruma Sistemi......................................................... 209

Avrupa Birliği'nde İnsan Hakları.......................................................................... 215

Diğer bölgesel rejimler.................................................................................... 217