Kargo Gönderim Saatleri;
Yeni Üyelik
Üye Girişi
Ulusal İnsan Hakları Kurumları ( Uluslararası Standartlara Uygunluğun Yorum İlkeleri )
Ulusal İnsan Hakları Kurumları ( Uluslararası Standartlara Uygunluğun Yorum İlkeleri )
Abdurrahman EREN
Sayfa Sayısı
:
525
Kitap Ölçüleri
:
16x23 cm
Basım Yılı
:
2012
ISBN NO
:
9786054687060
1.960,00
TL
Doç. Dr. Abdurrahman EREN
1970 yılında İstanbul′da doğdu, ilk ve ortaöğrenimini İstanbul′da tamam¬ladı. 1994 yılında Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun oldu. Aynı Üniversite′de anayasa hukuku alanında 1997′de yüksek lisan¬sım tamamladı ve 2002 yılında doktor unvanını aldı. 2003-2008 yılları arasında Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakül¬tesi Kamu Yönetimi Bölümü Hukuk Bilimleri Anabilim Dalı Başkanlığı görevinde bulundu. 2008 yılında anayasa hukuku doçenti olduktan sonra, 2009 yılında tekrar Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesinde göreve başladı. 2010-2011 yılları arasında TÜBİTAK Bursu ile İngiltere′nin Es-sex Üniversitesi İnsan Haklan Merkezi nde bir yıl süreyle misafir öğretim üyesi olarak görev yaptı. 2012 yılında Marmara Üniversitesi nden İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesine geçti. Halen İstanbul Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.
Abdurrahman Eren, 2003-2008 yılları arasında Sivas İl İnsan Hakları Ku¬rulu, 2009-2011 yıllan arasında İstanbul Sancaktepe İlçe İnsan Hakları Kurulu üyeliği görevlerinde bulunmuş ve 2012 yılından itibaren de İstan¬bul İl İnsan Hakları Kurulu üyeliği görevini sürdürmektedir. Eren′in, Öz¬gürlüklerin Sınırlanmasından Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri (2004), Post-Sosyalist Anayasalar Bağımsız Devletler Topluluğu ve Baltık Cumhuriyetleri (2005), Türkiye′de İnsan Haklarının Korunması (2007), Türk Cumhuriyetleri Anayasaları (2012) adlı kitapları bulunmaktadır.
GİRİŞ
İnsan haklarının pozitif hukukça korunması fikri, ulusal düzeyde hak bildirgeleri ile başlayan ve sözleşmelerle uluslararası alana taşınan, yaklaşık 500 yıllık bir geçmişe sahiptir. Bu süreç içinde korumanın kap¬samı ve yöntemlerinde önemli gelişmeler olmuştur. Devlet karşısında bireyin haklarının korunması düşüncesi 17. yüzyılda hak bildirgeleri ile ulusal düzeyde başlarken, 18. yüzyılda anayasal düzeyde normatif koru¬maya kavuşmuştur. 19. yüzyılın sonuna doğru korumanın içeriği kişisel ve siyasal haklardan sosyal ve ekonomik haklara doğru genişlemiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında yaşanan dünya savaşları, ulusal korumanın ulusla¬rarası korumayla tamamlanması gerektiği fikrini doğurmuştur. Yüzyılın üçüncü çeyreğinde insan haklan sözleşmeleri ile uluslararası standartlar belirlenirken, son çeyreğinde uygulamanın sağlanması yönünde kurum¬sal mekanizmalara ağırlık verilmiştir. Günümüzde, ulusal korumanın esas, uluslararası korumanın ikincil olduğu anlayışı benimsenirken, "ulusal insan haklan kurumlan" her iki düzey arasında "köprü rolü" üstlenecek "yeni kurumsal model" olarak ortaya çıkmıştır.
İnsan hakları kurumları, ulusal kurum modeli olarak doğmakla bir¬likte, gelişmesi ve yaygınlaşmasında uluslararası çabaların payı büyüktür. BM İnsan Hakları Komisyonunun 1946 yılında başlayan, "ulusal komi¬teler" kurulması yönündeki girişimleri, 1991 yılında ulusal kurumlara ilişkin uluslararası standartları belirleyen "Paris Prensipleri"nin kabul edilmesini ve 1993 yılında BM Genel Kurulu tarafından bu ilkelerin onaylanması ile sonuçlanmıştır. Aynı tarihte, BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği himayesinde, uluslararası standartlara uygunluğu belirlemek üzere, Ulusal Kurumlar Uluslararası İşbirliği Komitesi (International Co-ordinating Committee/ICC) kurulmuştur. 1993 yılında İnsan Hak¬ları Dünya Konferansmda kabul edilen Viyana Deklarasyonu ile Paris Prensipleri′ne uygun ulusal kurumlar kurulması yönünde yapılan çağrı üzerine, kurumlara olan ilgi artmıştır. Bu tarihe kadar uluslararası stan¬dartlara uygun A statüsünde kabul edilen 8 kurum bulunurken, 2011 Aralık ayında uluslararası standartlara uygunluk için başvurmuş 99 ku¬rum bulunmaktadır1. Birçok ülkede uluslararası standartlara uygun ku¬rum kurma ya da var olan kurumlan bu standartlara uygun hale getirme çabalan devam etmektedir.
Günümüzde, insan haklan alanında, evrensel, bölgesel ve ulusal boyutta, "üç düzeyli işbirliği" yürütülmektedir. BM Örgütünün öncülü¬ğünde, evrensel düzeyde oluşturulan insan hakları standartları, bölgesel düzeyde etkin koruma mekanizmaları ile desteklenmektedir. İnsan haklarına ilişkin standartların uygulanması ise, "ulusal düzeyde" gerçek¬leşmektedir. Ulusal düzeyde uygulamanın sağlanmasında sorumluluk, öncelikle "hükümet kurumları"nda olmakla birlikte, uygulamanın izlen¬mesinde, sivil toplumla bağlantılı çoğulcu yapıda, bağımsız ulusal insan haklan kurumlarının, çok düzeyli korumanın "yeni paydaşı" olduğu ka¬bul edilmektedir. Bu kapsamda kurumlar, başta BM olmak üzere evrensel ve bölgesel örgütlerin insan hakları ile ilgili toplantılarına katılabilmekte, bilgi ve belge sunabilmekte ve hükümet temsilcilerinden ayrı söz hakkına sahip kılınmaktadır. Bu nedenle, ulusal insan hakları kurumları, ulusal ve uluslararası korumanın tüm paydaşları arasında karşılıklı dayanışma ve işbirliği faaliyetlerinin koordine edilmesinde "anahtar rol" üstlenmekte¬dir.
Ulusal insan hakları kurumları kavramı, her ülke kapsamında kendi¬ne özgü adı ne olursa olsun, uluslararası standartlara uygunluğu gösteren akreditasyon işlemini yaptırmış, ulusal kurumlar için kullanılmaktadır. Akreditasyon işlemine başvurarak ulusal insan hakları kurumu niteliğini kazanmış birçok ombudsmanlık ve komisyon modeli kurum bulunmak¬ta, her iki model de, kendi içinde farklılaşabilmektedir. Ülkelere kurum¬sal modelleri seçme yönünde geniş bir takdir yetkisi tanınmış olmakla birlikte, tercih edilen modele uygun olarak uluslararası standartların sağ¬lanması beklenmektedir. Bu nedenle, uluslararası standartlara uygunluğu gösteren akreditasyon değerlendirmesinde, uluslararası ilkeler, kurumsal modellere göre farklı yorumlanmakta ve uygulanmaktadır.
Uluslararası standartlara uygunluğu gösteren akreditasyon işlemini yaptırmış olan kurumlar, uluslararası örgütler nezdinde, insan haklarına ilişkin faaliyetlerde "yeni paydaş" olarak kabul edilmektedir. İnsan Hakları Komisyonu′nun yerini, 2006 yılında İnsan Hakları Konseyine bırakması ile birlikte, BM bünyesindeki faaliyetlerde ulusal kuramlara daha etkin bir rol verilmiştir. Konsey tarafından üstlenilen yeni "evrensel periyodik izleme" mekanizması yanında, Komisyon′dan devralınan "özel yöntem¬ler" sözleşme dışı mekanizmalarında, ulusal kurumlar "köşe taşlan"ndan bir kabul edilmektedir. BM Sözleşmeleri kapsamında kurulan "sözleşme içi denetim mekanizmaları" kapsamında, önceleri sözleşme organları kararları ile ulusal kurumlar kurulması desteklenirken, İşkence Seçmeli Protokolü ve BM Engellilerin Hakları Sözleşmesi ile doğrudan sözleş¬me hükümleriyle Paris Prensipleri′ne uygun ulusal kurumlar kurulması düzenlenmiştir. Böylece ulusal insan hakları kurumları kurma yönünde, devletlere sözleşmeden kaynaklanan yükümlülükler getirilmeye başlan¬mıştır.
BM kapsamında 1946 yılında başlayan, ulusal kurumların kurulma¬sı ve güçlendirilmesi çabaları, 199O′lı yıllardan sonra, bölgesel örgütlerce de desteklenmeye başlamıştır. Avrupa′da başta Avrupa Konseyi olmak üzere, Avrupa Birliği ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, ulusal standartlara uygun ulusal kurumların kurulması ve güçlendirilmesi yönündeki faaliyetleri desteklemekte ve teşvik etmektedir. Özellikle Avrupa Konseyi İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, bölgede ulusal kuramların koordinasyon birimi olarak kurulmuştur. Avrupa İnsan Hak¬lan Mahkemesi kararlarının uygulanmasında ulusal kurumlarla işbirliği Yüksek Komiserliğin öncelikleri arasına girmiştir. Afrika Birliği Örgütü kapsamında, İnsan Haklan Komisyonu, ulusal kurumlara faaliyetlerine katılma hakkı tanırken, yeni İnsan Hakları Mahkemesi yapılanmasında çok daha aktif bir rol, ulusal kurumlar için düşünülmektedir. Amerikan Devletleri Örgütü, tüm insan hakları ile ilgili faaliyetlerinde, ulusal ku¬rumlara söz hakkı tanıyarak, bölgede ulusal kurumlara açık destek ver¬mektedir. Ancak uluslararası örgütlerin faaliyetlerine katılma hakkı, tüm örgütler bakımından, Paris Prensipleri′ne tam uygun A statüsünde ulusal kurumlara tanınmaktadır.
Bu çalışmanın konusu, ulusal insan hakları kurumlarına ilişkin uluslararası standartlara uygunluğun yorum ilkelerini belirlemektir. Çalışmanın amacı, kurumlara ilişkin uluslararası standartların farklı ku¬rumsal modeller bakımından nasıl yorumlandığı ve uygulandığını ortaya koymaktır. Özellikle, uygulamada yaygın olan ombudsman ve komisyon modeli ulusal kurumlar bakımından uluslararası ilkelerin nasıl yorumlan¬dığı üzerinde durulmaktadır. Böylece ombudsmanlık ve komisyon mo¬deli kurumlar açısından "en iyi", "kabul edilebilir" ve "uygun olmayan" kurumsal yapılanma modellerinin neler olduğunun ortaya çıkarılması hedeflenmektedir.
Uluslararası standartlara uygunluğun yorum ilkeleri, hem ulusla¬rarası örgütlerce kabul edilmiş belge ve kararlara, hem de ulusal kurum modellerine göre ele alınmıştır. Uygulamada ülkeler, kendi hukuk gelenekleri ve sistemleri çerçevesinde ombudsmanlık ya da komisyon modelini tercih etmektedir. Uluslararası standartların yorumunda, ulus¬lararası örgütler, ülkelerin model tercihine saygı gösteren "esnek yorum" anlayışını kabul etmektedir. Böylece tercih edilen kurum modeline göre, standartların yorumu değişebilmektedir. Yorum ilkelerinin belirlenme¬sinde, akreditasyon işlemini yapan Ulusal Kurumlar Uluslararası İşbirliği Komitesi (iCC)nin kararlarına öncelik verilmiştir. Bunun yanında BM örgütü başta olmak üzere, bölgesel örgütlerin kararları dikkate alınmış¬tır.
Uluslararası standartlara ilişkin ilkelerin uygulamada nasıl yorum¬landığını ortaya koymak amacıyla, Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika kıtalarından, uluslararası standartlara uygunluğu gösteren "akreditasyon işlemini" yaptırmış ulusal kurumların kurucu yasaları incelenmiştir. Kurumlar tercih edilirken, standartlara tam uygunluğu gösteren A sta¬tüsünde olan ve birçok ülkeye hukuk gelenekleri ve hukuk sistemleri çerçevesinde model olmuş kurumlara ağırlık verilmiştir. Özellikle farklı ombudsmanlık ve komisyon modelleri ele alınarak, uygulamadaki fark¬lılıklar gösterilmek istenmiştir. Böylece tercih edilecek modele göre, en iyi, kabul edilebilir ve uygun olmayan uygulamalar ortaya konulmak istenmiştir.
Ulusal insan hakları kurumları temelde 199O′lı yıllardan sonra önem kazandığından, kurumlara ilişkin çalışmalar oldukça yenidir. Kurumlara ilişkin çalışmaları üçe ayırmak mümkündür. Bu alandaki ilk çalışmalar, BM Örgütü tarafından, Paris Prensipleri′nin uygulanmasına "kılavuzluk etmek" amacıyla hazırlanmış "el kitaplaradır. Bunların başında, 1995 tarihinde hazırlanmış, "Ulusal İnsan Hakları Kurumları" başlıklı çalışma gelmektedir2. Yine BM Ekonomik ve Sosyal Konseyin, ekonomik ve sosyal hakların uygulanmasında kurumların rolüne ilişkin hazırladığı El Kitabı, bu kategoride bir çalışmadır3. BM dışında Paris Prensiplerine kı¬lavuzluk amacıyla hazırlanmış iki önemli çalışma, Uluslararası Af Örgütü ve Commomvealt Sekreterliğince hazırlanmış raporlardır4. Bu alanda ikinci kategori çalışmalar, daha çok belli bölge ülkelerinde, uluslararası standartların nasıl uygulandığına yönelik karşılaştırmalı makalelerdir. Bunların başında, Danimarka İnsan Hakları Kurumu tarafından hazırlanmış, ulusal kurumlar hakkındaki makaleler editör çalışması gelmektedir5. Üçüncü kategori çalışma ise, belli bir ülkedeki ulusal insan hakları ku¬rumlarının uluslararası standartlar açısından incelenmesidir6.
Bizim çalışmamızın bu çalışmalardan ayrılan yanı, uluslararası standartlara uygunluğun yorum ilkelerini, uluslararası organların karar¬larından yola çıkarak, Avrupa, Afrika, Amerika ve Asya-Pasifik bölge¬lerinden farklı ulusal kurum modelleri üzerinden ortaya konulmasıdır. Bu çerçevede özellikle, Paris Prensipleri′nin yorumlanmasında, ICC′nin akreditasyon değerlendirmelerine ilişkin raporlarından yararlanılmıştır. Daha sonra, başta BM Örgütü olmak üzere, bölgesel örgütlerin, ulusal kurumlara ilişkin karar ve raporlarından, ilkelerin nasıl uygulanması ge¬rektiği yönündeki yorumlarına yer verilmiştir. Farklı bölge ve farklı hukuk sistemlerine sahip, ombudsman ve komisyon modeli ulusal kurumlar in¬celenmiştir. İlkelerin kurum modellerine göre yorumlanmasında, en iyi, kabul edilebilir ve uygun olmayan yaklaşımlar gösterilmeye çalışılmıştır. Böylece bir ülkede ombudsman ya da komisyon modeli ulusal kurumun tercih edilmesinde, uluslararası ilkelerin, bu kurum modelleri bakımın¬dan en iyi uygulamaların neler olabileceği ortaya konulmuştur.
Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, öncelikle ulusal insan hakları kavramı, tarihsel gelişim ve kurumsal modeller in¬celenmektedir. Daha sonra, kurumların uluslararası alandaki rolü ve ku¬rumlara ilişkin standartların neler olduğu ele alınmaktadır. Burada başta BM örgütü olmak üzere diğer bölgesel örgütlerce kabul edilen belge ve kararlar çerçevesinde, ulusal kurumların uluslararası alandaki rolünün neler olduğu ortaya konulmaktadır. İkinci Bölümde, uluslararası stan¬dartlara uygunluğun yorum ilkelerinin neler olduğu araştırılmaktadır. Bu kapsamda öncelikle, kurumların kurulması ve oluşumuna ve daha sonra yetki ve sorumluluklarına ilişkin ilkeler üzerinde durulmaktadır.
ONSOZ
İkinci Dünya Savaşı′ndan sonra, insan hakları hem ulusal devletlerin hem de uluslararası örgütlerin meşruiyet kaynağı haline gelmiştir. Dün¬yada barış ve güvenliğin insan haklarına dayalı bir işbirliği ile olabileceği, uluslararası örgütlerin kurucu antlaşmalarında yer alırken; insan hakları¬na dayalı devlet ilkesi, anayasalarda devletlerin temel ilkelerinden biri ol¬muştur. İnsan hakları alanında işbirliği, bu temelde kurulan örgütlere üye olma, hazırlanan insan hakları sözleşmelerine taraf olma ve uluslararası denetime açık olma ile sağlanmaktadır. Ulusal hukuklarda, uluslararası alanda üstlenilen taahhütlerin uygulanması, insan haklarına saygılı devlet olmanın temel şartıdır. Bu kapsamda, iç hukukun insan hakları hukukuna uyumu, kurumsal altyapı ve uygulamanın izlenmesi temel gerekliliklerdir. 21. yüzyılın başında, ulusal insan hakları kurumlarına sahip olmak, insan hakları alanında işbirliğinin ve insan haklarına saygılı devlet olmanın ge¬reklerinden kabul edilmektedir.
Ulusal insan hakları kurumları, anayasal ya da yasal temelde kurulun, bağımsız ve çoğulcu yapıda oluşturulan özerk kamu kurumlarıdır. Bir kamu kurumu olmakla birlikte hükümetten bağımsız olması ve toplumun farklı kesimlerinin temsiline imkân vermesi, onu klasik kamu kurumla¬rından ayırmaktadır. Yasayla kurulması, kamu gücünden yararlanması, üyeliğin yasal temelde olması ve yarı yargısal yetkilere sahip olması ile sivil toplum örgütlerinden farklılaşmaktadır. Öte yandan, insan haklarını hem koruma hem de geliştirme işlevi ile yargı organlarından ayrılmak¬tadır. Yargıdan farklı olarak kararları kesin hüküm niteliği taşımadığı gibi yalnızca ihlal sonrası uyuşmazlığı çözmekle yetinmemekte, ihlalleri önleyici, toplumu eğitici, danışma, tavsiye, öneri ve işbirliği organı olarak hareket etmektedir. İnsan hakları alanında "yeni paydaş" olarak kabul edilen ulusal insan hakları kurumları, uluslararası işbirliğinde "köprü rolü" üstlenmektedir.
Ulusal insan hakları kurumları, ulusal hukuk kapsamında ülkelerin hukuk gelenekleri ve sistemlerine bağlı olarak farklı kurumsal modeller olarak ortaya çıkmış olmakla birlikte, kurumlara ilişkin ortak ilkeler, başta Birleşmiş Milletler Örgütü olmak üzere, uluslararası çabalar sonucu belir¬lenmiştir. Paris Prensipleri olarak bilinen ortak ilkeler, ulusal kurumların uluslararası alanda akreditasyonunun temel şartı haline gelmiştir. A sta¬tüsünde akredite olan kurumlar, uluslararası örgütler nezdinde hem hak ve yetki hem de prestij kazanmaktadır. Ülkelerin model tercihine saygı esas olmakla birlikte, uluslararası standartlara uygun kurumlar, teknik anlamda ulusal insan hakları kurumları kabul edilmektedir. Bu durum, uluslararası standartların kurum modelleri bakımından farklı yorumlan¬masını gerekli kılmaktadır.
Bu çalışmanın konusu, insan haklan alanında yeni paydaş kabul edilen ulusal insan hakları kurumlarını tanıtmak, ulusal ve uluslararası hukuktaki işlevlerini ortaya koymaktır. Çalışmanın temel amacı, tercih edilen kurum modeli ne olursa olsun, uluslararası standartlara uygun¬luğun sağlanması bakından geçerli olan koşulları belirleyebilmektir. Çalışmanın tamamlandığı 2012 yılında, "Türkiye Ulusal İnsan Hakları Kurumu"nun kurulması, çalışmayı daha da anlamlı kılmaktadır. Çalışma¬nın bu kurumun daha doğru anlaşılmasına ve değerlendirilmesine katkı sunacağı umudunu taşıyorum.
Bu çalışmanın alt yapısı, Nisan 2010-2011 tarihleri arasında, TܬBİTAK bilim adamı destekleme projesi kapsamında alınan destekle, İngiltere′de, Essex Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi′nde yapılmıştır. Bana çalışma koşulları sağlayan ve değerli görüşlerini benimle paylaşan Essex Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi Başkanı Prof.Dr. John Packer′a teşekkürü bir borç biliyorum. Bir yıl boyunca, ayrılık ve özlem acısına katlanma hoşgörüsünü gösteren eşim ve çocuklarıma ayrıca teşekkür ediyorum.
Abdurrahman Eren Ağustos/2012/İstanbul
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ.....................................................................................................................V
İÇİNDEKİLER....................................................................................................VII
KISALTMALAR...............................................................................................XIII
GİRİŞ..........................................................................................................................1
Birinci Bölüm
ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMU VE
ULUSLARARASI ALANDAKİ ROLÜ
I. ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMU KAVRAMI..........................7
A. TANIM VE NİTELİK .............................................................................8
1. Tanım.....................................................................................................9
2. Nitelik...................................................................................................13
B. TARİHSEL GELİŞİM............................................................................18
1. Ortaya Çıkışı......................................................................................19
2. Gelişimi.............................................................................................. 25
3. Yaygınlaşması.................................................................................... 28
C. ULUSAL KURUM MODELLERİ..................................................... 34
1. Ombudsman Modeli........................................................................ 36
a. Klasik Ombudsmanlık..............................................................39
b. Melez Ombudsmanlık.............................................................. 40
c. Uzmanlık Ombudsmanı...........................................................42
d. Ombudsmanlık Modelinin Değerlendirilmesi...................42
2. Komisyon Modeli............................................................................. 44
a. Eşitlik Komisyonu......................................................................45
b. Danışma Komitesi..................................................................... 49
c. İnsan Hakları Kurumu..............................................................51
d. Komisyon Modelinin Değerlendirmesi................................53
3. Model Tercihini Belirleyen Faktörler.......................................... 54
II. ULUSLARARASI ALANDA ULUSAL İNSAN HAKLARI
KURUMLARININ ROLÜ..........................................................................58
A. BM ÖRGÜTÜ VE ULUSAL KURUMLAR....................................62
1. Birleşmiş Milletler Sisteminde Ulusal İnsan Hakları
Kurumlarının Rolü.......................................................................... 64
a. İnsan Hakları Konseyi..............................................................67
(1) Evrensel Periyodik Gözden Geçirme Mekanizması ve
Ulusal Kurumların Rolü................................................... 72
(2) Özel Yöntemler ve Ulusal Kurumların Rolü.................76
b. İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Bürosu...........................81
c. Ulusal Kurumlar Uluslararası İşbirliği Komitesi .............. 88
(1) ICC Üyeliği.......................................................................... 90
(2) Akreditasyon İşlemi............................................................93
(3) Genel Gözlemler: Yorum Araçları.................................. 99
d. Paris Prensipleri....................................................................... 102
2. BM Sözleşmeleri ve Ulusal İnsan Hakları Kurumları .......... 108
a. Sözleşme Organları Kararlarında Ulusal Kurumlar....... 112
b. Sözleşme Hükümlerinde Ulusal Kurumlar........................117
B. BÖLGESEL ÖRGÜTLER VE ULUSAL İNSAN
HAKLARI KURUMLARI................................................................ 121
1. Avrupa .............................................................................................. 121
a. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komisyonerliği............... 123
b. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Ulusal
Kurumlar................................................................................... 127
C. AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları
Bürosu ve Ulusal Kurumlar.................................................. 138
2. Afrika ................................................................................................ 143
a. Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu ............... 144
b. Afrika Adalet ve İnsan Hakları Mahkemesi...................... 149
3. Amerika ........................................................................................... 150
a. Amerikan Devletleri Örgütü................................................ 152
b. Amerikan İnsan Hakları Komisyonu ve Mahkemesi..... 157
4. Asya-Pasifik .....................................................................................161
a. ASEAN Hükümetler arası İnsan Hakları
Komisyonu ............................................................................... 163
b. Ulusal İnsan Hakları Kurumu Asya Pasifik Forumu...... 166
İkinci Bölüm
ULUSLARARASI STANDARTLARA
UYGUNLUĞUN YORUM İLKELERİ
I. ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARININ TEMEL
ÖZELLİKLERİ.............................................................................................171
A. KURULUŞ...............................................................................................171
1. Yasal Dayanak...................................................................................171
2. Bağımsızlık........................................................................................181
a. Hesap verebilirlik.................................................................... 182
(1) Doğrudan Parlamentoya Hesap verme....................... 185
(2) Hükümet Aracılığı ile Parlamentoya Hesap verme.. 187
(3) Devlet Başkanına Hesap verme..................................... 194
b. Özerklik..................................................................................... 195
(1) İşlevsel Özerklik................................................................ 195
(2) Finansal Özerklik............................................................. 201
B. OLUŞUM, ATANMA VE GÖREV GÜVENCELERİ..............207
1. Oluşum: Çoğulculuk.....................................................................207
a. Çoğulcu Temsil........................................................................(1) Ombudsman Modeli Kurumlarda Çoğulcu Temsil .212
(2) Komisyon Modeli Kurumlarda Çoğulcu Temsil.......216
b. Hükümetin Temsili.................................................................225
2. Seçim ve Atanma............................................................................228
a. Adaylık Kriterleri..................................................................... 232
b. Atama Yöntemleri...................................................................238
(1) Parlamento Tarafından Seçim ve Atama.................... 239
(2) Devlet Başkanı Tarafından Seçim ve Atama..............242
(3) Hükümet Tarafından Seçim ve Atama........................246
(4) Seçim ve Atanmada Karma Yöntemler.......................249
3. Görev Güvenceleri ......................................................................... 251
a. Görev Süresi.............................................................................. 252
b. Görevden Alınma....................................................................256
c. Bağışıklıklar.............................................................................. 261
d. Bağdaşmazlıklar.......................................................................264
C. KURUMSAL ALT YAPI....................................................................266
1. Yeterli Mali Kaynak ......................................................................267
2. Personel............................................................................................. 275
3. Tesisler : Ulaşılabilirlik.................................................................283
D. ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ............................................................... 290
1. Düzenli Toplantılar........................................................................ 292
a. Toplantı Yeri ve Zamanı......................................................... 292
b. Toplantıya Çağırma Yetkisi ve Başkanlık.......................... 293
c. Toplantı ve Karar Yeter Sayısı............................................... 294
2. Çalışma Grupları............................................................................ 297
II. ULUSAL KURUMLARIN YETKİ VE
SORUMLULUKLARI............................................................................... 299
A. GENEL YETKİLER............................................................................ 299
1. Yetkilerin Kapsamı......................................................................... 299
a. Ombudsman Modeli Kurumlarda Yetkiler....................... 305
b. Komisyon Modeli Kurumlarda Yetkiler............................309
2. Danışmanlık İşlevi..........................................................................318
a. Ulusal Mevzuatın Uyumu ve Uygulanması.......................319
b. Uluslararası Standartların Onaylanması ve
Uygulanması............................................................................. 325
3. İzleme ve Raporlama İşlevi........................................................... 328
a. İnceleme ve Soruşturma Yetkisi...........................................330
b. Raporlama Yetkisi...................................................................336
(1) Genel ve Özel Raporlar Hazırlama............................... 338
(2) Raporların Görüşülmesi ve Duyurulması.................. 341
4. Geliştirme İşlevi.............................................................................345
a. Bilinçlendirme..........................................................................348
b. Eğitim ve Araştırma................................................................ 352
c. Tanıtım ..................................................................................... 357
5. İşbirliği İşlevi................................................................................... 359
a. Sivil Toplumla İlişkiler........................................................... 361
b. Diğer Yasal Kurumlarla İlişkiler..........................................364
c. BM ve Diğer Uluslararası Örgütlerle İlişkiler...................366
(1) Devlet Raporlarının Hazırlanmasına Katkı .............. 370
(2) Uluslararası Toplantılarda Temsil................................ 374
(3) Ulusal Ölçekte Destek ve İzleme................................... 378
B. ÖZEL YETKİLER................................................................................380
1. İşkencenin Önlenmesi Ulusal Mekanizması...........................380
a. Önleme Mekanizmasının Kuruluşu ve Özellikleri.........382
b. Önleme Mekanizmasının Yetkileri.....................................388
2. Engelliler Ulusal İzleme Mekanizması...................................... 396
C. SEÇİMLİK YETKİLER: YARI-YARGISAL İŞLEVLER.......... 399
1. Şikâyetleri İnceleme Yetkisi.........................................................402
a. Kabul Edilebilirlik Koşulları................................................402
(1) Başvuru Hakkına Sahip Olanlar...................................403
i. Bireyler.........................................................................403
ii. Hükümet Dışı Örgütler ...........................................409
iii. Birey Grupları..............................................................411
(2) Hakkında Başvuru Yapılabilecekler............................. 412
i. Kamu Kişi ve Kuruluşları........................................ 412
ii. Özel Kişi ve Kuruluşlar.............................................417
(3) Daha Önce Aynı Konuda Başvuru Olmaması........... 423
(4) Başvurunun Makul Bir Sürede Yapılması .................. 426
(5) Başvurunun Temelsiz ve Kötü Niyetli Olmaması.... 427
(6) Başvurunun Anonim Olmaması................................... 428
(7) Başvurulara İlişkin Şekil Şartları................................. 429
b. İnceleme Yetkisinin Kapsamı............................................... 431
(1) Bilgi ve Belge İsteme ....................................................... 432
(2) Yerinde İnceleme Yapma................................................. 435
(3) Gizli Belgelerin İncelenmesi.......................................... 437
(4) Kişileri Çağırma ve Dinleme ........................................ 438
(5) Kamu Makamlarının Sorumlulukları......................... 441
c. Çözüm Yolları...........................................................................446
(1) Uzlaştırma ........................................................................448
(2) Geçici Tedbir Kararı........................................................ 453
(3) Tavsiye ve Öneride Bulunma......................................... 454
(4) Havale etme.......................................................................462
2. Yargı Sürecine Katılma Yetkisi....................................................466
a. Yargı Süreçlerinde Ulusal Kurumların Rolü:
Nairobi Deklarasyonu............................................................466
b. Dava Açma ya da Katılma ..................................................... 470
c. Amicus Curiae......................................................................... 474
d. Anayasa Mahkemesine Başvuru.......................................... 476
SONUÇ................................................................................................................. 479
KAYNAKÇA....................................................................................................... 501
1970 yılında İstanbul′da doğdu, ilk ve ortaöğrenimini İstanbul′da tamam¬ladı. 1994 yılında Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun oldu. Aynı Üniversite′de anayasa hukuku alanında 1997′de yüksek lisan¬sım tamamladı ve 2002 yılında doktor unvanını aldı. 2003-2008 yılları arasında Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakül¬tesi Kamu Yönetimi Bölümü Hukuk Bilimleri Anabilim Dalı Başkanlığı görevinde bulundu. 2008 yılında anayasa hukuku doçenti olduktan sonra, 2009 yılında tekrar Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesinde göreve başladı. 2010-2011 yılları arasında TÜBİTAK Bursu ile İngiltere′nin Es-sex Üniversitesi İnsan Haklan Merkezi nde bir yıl süreyle misafir öğretim üyesi olarak görev yaptı. 2012 yılında Marmara Üniversitesi nden İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesine geçti. Halen İstanbul Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.
Abdurrahman Eren, 2003-2008 yılları arasında Sivas İl İnsan Hakları Ku¬rulu, 2009-2011 yıllan arasında İstanbul Sancaktepe İlçe İnsan Hakları Kurulu üyeliği görevlerinde bulunmuş ve 2012 yılından itibaren de İstan¬bul İl İnsan Hakları Kurulu üyeliği görevini sürdürmektedir. Eren′in, Öz¬gürlüklerin Sınırlanmasından Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri (2004), Post-Sosyalist Anayasalar Bağımsız Devletler Topluluğu ve Baltık Cumhuriyetleri (2005), Türkiye′de İnsan Haklarının Korunması (2007), Türk Cumhuriyetleri Anayasaları (2012) adlı kitapları bulunmaktadır.
GİRİŞ
İnsan haklarının pozitif hukukça korunması fikri, ulusal düzeyde hak bildirgeleri ile başlayan ve sözleşmelerle uluslararası alana taşınan, yaklaşık 500 yıllık bir geçmişe sahiptir. Bu süreç içinde korumanın kap¬samı ve yöntemlerinde önemli gelişmeler olmuştur. Devlet karşısında bireyin haklarının korunması düşüncesi 17. yüzyılda hak bildirgeleri ile ulusal düzeyde başlarken, 18. yüzyılda anayasal düzeyde normatif koru¬maya kavuşmuştur. 19. yüzyılın sonuna doğru korumanın içeriği kişisel ve siyasal haklardan sosyal ve ekonomik haklara doğru genişlemiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında yaşanan dünya savaşları, ulusal korumanın ulusla¬rarası korumayla tamamlanması gerektiği fikrini doğurmuştur. Yüzyılın üçüncü çeyreğinde insan haklan sözleşmeleri ile uluslararası standartlar belirlenirken, son çeyreğinde uygulamanın sağlanması yönünde kurum¬sal mekanizmalara ağırlık verilmiştir. Günümüzde, ulusal korumanın esas, uluslararası korumanın ikincil olduğu anlayışı benimsenirken, "ulusal insan haklan kurumlan" her iki düzey arasında "köprü rolü" üstlenecek "yeni kurumsal model" olarak ortaya çıkmıştır.
İnsan hakları kurumları, ulusal kurum modeli olarak doğmakla bir¬likte, gelişmesi ve yaygınlaşmasında uluslararası çabaların payı büyüktür. BM İnsan Hakları Komisyonunun 1946 yılında başlayan, "ulusal komi¬teler" kurulması yönündeki girişimleri, 1991 yılında ulusal kurumlara ilişkin uluslararası standartları belirleyen "Paris Prensipleri"nin kabul edilmesini ve 1993 yılında BM Genel Kurulu tarafından bu ilkelerin onaylanması ile sonuçlanmıştır. Aynı tarihte, BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği himayesinde, uluslararası standartlara uygunluğu belirlemek üzere, Ulusal Kurumlar Uluslararası İşbirliği Komitesi (International Co-ordinating Committee/ICC) kurulmuştur. 1993 yılında İnsan Hak¬ları Dünya Konferansmda kabul edilen Viyana Deklarasyonu ile Paris Prensipleri′ne uygun ulusal kurumlar kurulması yönünde yapılan çağrı üzerine, kurumlara olan ilgi artmıştır. Bu tarihe kadar uluslararası stan¬dartlara uygun A statüsünde kabul edilen 8 kurum bulunurken, 2011 Aralık ayında uluslararası standartlara uygunluk için başvurmuş 99 ku¬rum bulunmaktadır1. Birçok ülkede uluslararası standartlara uygun ku¬rum kurma ya da var olan kurumlan bu standartlara uygun hale getirme çabalan devam etmektedir.
Günümüzde, insan haklan alanında, evrensel, bölgesel ve ulusal boyutta, "üç düzeyli işbirliği" yürütülmektedir. BM Örgütünün öncülü¬ğünde, evrensel düzeyde oluşturulan insan hakları standartları, bölgesel düzeyde etkin koruma mekanizmaları ile desteklenmektedir. İnsan haklarına ilişkin standartların uygulanması ise, "ulusal düzeyde" gerçek¬leşmektedir. Ulusal düzeyde uygulamanın sağlanmasında sorumluluk, öncelikle "hükümet kurumları"nda olmakla birlikte, uygulamanın izlen¬mesinde, sivil toplumla bağlantılı çoğulcu yapıda, bağımsız ulusal insan haklan kurumlarının, çok düzeyli korumanın "yeni paydaşı" olduğu ka¬bul edilmektedir. Bu kapsamda kurumlar, başta BM olmak üzere evrensel ve bölgesel örgütlerin insan hakları ile ilgili toplantılarına katılabilmekte, bilgi ve belge sunabilmekte ve hükümet temsilcilerinden ayrı söz hakkına sahip kılınmaktadır. Bu nedenle, ulusal insan hakları kurumları, ulusal ve uluslararası korumanın tüm paydaşları arasında karşılıklı dayanışma ve işbirliği faaliyetlerinin koordine edilmesinde "anahtar rol" üstlenmekte¬dir.
Ulusal insan hakları kurumları kavramı, her ülke kapsamında kendi¬ne özgü adı ne olursa olsun, uluslararası standartlara uygunluğu gösteren akreditasyon işlemini yaptırmış, ulusal kurumlar için kullanılmaktadır. Akreditasyon işlemine başvurarak ulusal insan hakları kurumu niteliğini kazanmış birçok ombudsmanlık ve komisyon modeli kurum bulunmak¬ta, her iki model de, kendi içinde farklılaşabilmektedir. Ülkelere kurum¬sal modelleri seçme yönünde geniş bir takdir yetkisi tanınmış olmakla birlikte, tercih edilen modele uygun olarak uluslararası standartların sağ¬lanması beklenmektedir. Bu nedenle, uluslararası standartlara uygunluğu gösteren akreditasyon değerlendirmesinde, uluslararası ilkeler, kurumsal modellere göre farklı yorumlanmakta ve uygulanmaktadır.
Uluslararası standartlara uygunluğu gösteren akreditasyon işlemini yaptırmış olan kurumlar, uluslararası örgütler nezdinde, insan haklarına ilişkin faaliyetlerde "yeni paydaş" olarak kabul edilmektedir. İnsan Hakları Komisyonu′nun yerini, 2006 yılında İnsan Hakları Konseyine bırakması ile birlikte, BM bünyesindeki faaliyetlerde ulusal kuramlara daha etkin bir rol verilmiştir. Konsey tarafından üstlenilen yeni "evrensel periyodik izleme" mekanizması yanında, Komisyon′dan devralınan "özel yöntem¬ler" sözleşme dışı mekanizmalarında, ulusal kurumlar "köşe taşlan"ndan bir kabul edilmektedir. BM Sözleşmeleri kapsamında kurulan "sözleşme içi denetim mekanizmaları" kapsamında, önceleri sözleşme organları kararları ile ulusal kurumlar kurulması desteklenirken, İşkence Seçmeli Protokolü ve BM Engellilerin Hakları Sözleşmesi ile doğrudan sözleş¬me hükümleriyle Paris Prensipleri′ne uygun ulusal kurumlar kurulması düzenlenmiştir. Böylece ulusal insan hakları kurumları kurma yönünde, devletlere sözleşmeden kaynaklanan yükümlülükler getirilmeye başlan¬mıştır.
BM kapsamında 1946 yılında başlayan, ulusal kurumların kurulma¬sı ve güçlendirilmesi çabaları, 199O′lı yıllardan sonra, bölgesel örgütlerce de desteklenmeye başlamıştır. Avrupa′da başta Avrupa Konseyi olmak üzere, Avrupa Birliği ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, ulusal standartlara uygun ulusal kurumların kurulması ve güçlendirilmesi yönündeki faaliyetleri desteklemekte ve teşvik etmektedir. Özellikle Avrupa Konseyi İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, bölgede ulusal kuramların koordinasyon birimi olarak kurulmuştur. Avrupa İnsan Hak¬lan Mahkemesi kararlarının uygulanmasında ulusal kurumlarla işbirliği Yüksek Komiserliğin öncelikleri arasına girmiştir. Afrika Birliği Örgütü kapsamında, İnsan Haklan Komisyonu, ulusal kurumlara faaliyetlerine katılma hakkı tanırken, yeni İnsan Hakları Mahkemesi yapılanmasında çok daha aktif bir rol, ulusal kurumlar için düşünülmektedir. Amerikan Devletleri Örgütü, tüm insan hakları ile ilgili faaliyetlerinde, ulusal ku¬rumlara söz hakkı tanıyarak, bölgede ulusal kurumlara açık destek ver¬mektedir. Ancak uluslararası örgütlerin faaliyetlerine katılma hakkı, tüm örgütler bakımından, Paris Prensipleri′ne tam uygun A statüsünde ulusal kurumlara tanınmaktadır.
Bu çalışmanın konusu, ulusal insan hakları kurumlarına ilişkin uluslararası standartlara uygunluğun yorum ilkelerini belirlemektir. Çalışmanın amacı, kurumlara ilişkin uluslararası standartların farklı ku¬rumsal modeller bakımından nasıl yorumlandığı ve uygulandığını ortaya koymaktır. Özellikle, uygulamada yaygın olan ombudsman ve komisyon modeli ulusal kurumlar bakımından uluslararası ilkelerin nasıl yorumlan¬dığı üzerinde durulmaktadır. Böylece ombudsmanlık ve komisyon mo¬deli kurumlar açısından "en iyi", "kabul edilebilir" ve "uygun olmayan" kurumsal yapılanma modellerinin neler olduğunun ortaya çıkarılması hedeflenmektedir.
Uluslararası standartlara uygunluğun yorum ilkeleri, hem ulusla¬rarası örgütlerce kabul edilmiş belge ve kararlara, hem de ulusal kurum modellerine göre ele alınmıştır. Uygulamada ülkeler, kendi hukuk gelenekleri ve sistemleri çerçevesinde ombudsmanlık ya da komisyon modelini tercih etmektedir. Uluslararası standartların yorumunda, ulus¬lararası örgütler, ülkelerin model tercihine saygı gösteren "esnek yorum" anlayışını kabul etmektedir. Böylece tercih edilen kurum modeline göre, standartların yorumu değişebilmektedir. Yorum ilkelerinin belirlenme¬sinde, akreditasyon işlemini yapan Ulusal Kurumlar Uluslararası İşbirliği Komitesi (iCC)nin kararlarına öncelik verilmiştir. Bunun yanında BM örgütü başta olmak üzere, bölgesel örgütlerin kararları dikkate alınmış¬tır.
Uluslararası standartlara ilişkin ilkelerin uygulamada nasıl yorum¬landığını ortaya koymak amacıyla, Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika kıtalarından, uluslararası standartlara uygunluğu gösteren "akreditasyon işlemini" yaptırmış ulusal kurumların kurucu yasaları incelenmiştir. Kurumlar tercih edilirken, standartlara tam uygunluğu gösteren A sta¬tüsünde olan ve birçok ülkeye hukuk gelenekleri ve hukuk sistemleri çerçevesinde model olmuş kurumlara ağırlık verilmiştir. Özellikle farklı ombudsmanlık ve komisyon modelleri ele alınarak, uygulamadaki fark¬lılıklar gösterilmek istenmiştir. Böylece tercih edilecek modele göre, en iyi, kabul edilebilir ve uygun olmayan uygulamalar ortaya konulmak istenmiştir.
Ulusal insan hakları kurumları temelde 199O′lı yıllardan sonra önem kazandığından, kurumlara ilişkin çalışmalar oldukça yenidir. Kurumlara ilişkin çalışmaları üçe ayırmak mümkündür. Bu alandaki ilk çalışmalar, BM Örgütü tarafından, Paris Prensipleri′nin uygulanmasına "kılavuzluk etmek" amacıyla hazırlanmış "el kitaplaradır. Bunların başında, 1995 tarihinde hazırlanmış, "Ulusal İnsan Hakları Kurumları" başlıklı çalışma gelmektedir2. Yine BM Ekonomik ve Sosyal Konseyin, ekonomik ve sosyal hakların uygulanmasında kurumların rolüne ilişkin hazırladığı El Kitabı, bu kategoride bir çalışmadır3. BM dışında Paris Prensiplerine kı¬lavuzluk amacıyla hazırlanmış iki önemli çalışma, Uluslararası Af Örgütü ve Commomvealt Sekreterliğince hazırlanmış raporlardır4. Bu alanda ikinci kategori çalışmalar, daha çok belli bölge ülkelerinde, uluslararası standartların nasıl uygulandığına yönelik karşılaştırmalı makalelerdir. Bunların başında, Danimarka İnsan Hakları Kurumu tarafından hazırlanmış, ulusal kurumlar hakkındaki makaleler editör çalışması gelmektedir5. Üçüncü kategori çalışma ise, belli bir ülkedeki ulusal insan hakları ku¬rumlarının uluslararası standartlar açısından incelenmesidir6.
Bizim çalışmamızın bu çalışmalardan ayrılan yanı, uluslararası standartlara uygunluğun yorum ilkelerini, uluslararası organların karar¬larından yola çıkarak, Avrupa, Afrika, Amerika ve Asya-Pasifik bölge¬lerinden farklı ulusal kurum modelleri üzerinden ortaya konulmasıdır. Bu çerçevede özellikle, Paris Prensipleri′nin yorumlanmasında, ICC′nin akreditasyon değerlendirmelerine ilişkin raporlarından yararlanılmıştır. Daha sonra, başta BM Örgütü olmak üzere, bölgesel örgütlerin, ulusal kurumlara ilişkin karar ve raporlarından, ilkelerin nasıl uygulanması ge¬rektiği yönündeki yorumlarına yer verilmiştir. Farklı bölge ve farklı hukuk sistemlerine sahip, ombudsman ve komisyon modeli ulusal kurumlar in¬celenmiştir. İlkelerin kurum modellerine göre yorumlanmasında, en iyi, kabul edilebilir ve uygun olmayan yaklaşımlar gösterilmeye çalışılmıştır. Böylece bir ülkede ombudsman ya da komisyon modeli ulusal kurumun tercih edilmesinde, uluslararası ilkelerin, bu kurum modelleri bakımın¬dan en iyi uygulamaların neler olabileceği ortaya konulmuştur.
Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, öncelikle ulusal insan hakları kavramı, tarihsel gelişim ve kurumsal modeller in¬celenmektedir. Daha sonra, kurumların uluslararası alandaki rolü ve ku¬rumlara ilişkin standartların neler olduğu ele alınmaktadır. Burada başta BM örgütü olmak üzere diğer bölgesel örgütlerce kabul edilen belge ve kararlar çerçevesinde, ulusal kurumların uluslararası alandaki rolünün neler olduğu ortaya konulmaktadır. İkinci Bölümde, uluslararası stan¬dartlara uygunluğun yorum ilkelerinin neler olduğu araştırılmaktadır. Bu kapsamda öncelikle, kurumların kurulması ve oluşumuna ve daha sonra yetki ve sorumluluklarına ilişkin ilkeler üzerinde durulmaktadır.
ONSOZ
İkinci Dünya Savaşı′ndan sonra, insan hakları hem ulusal devletlerin hem de uluslararası örgütlerin meşruiyet kaynağı haline gelmiştir. Dün¬yada barış ve güvenliğin insan haklarına dayalı bir işbirliği ile olabileceği, uluslararası örgütlerin kurucu antlaşmalarında yer alırken; insan hakları¬na dayalı devlet ilkesi, anayasalarda devletlerin temel ilkelerinden biri ol¬muştur. İnsan hakları alanında işbirliği, bu temelde kurulan örgütlere üye olma, hazırlanan insan hakları sözleşmelerine taraf olma ve uluslararası denetime açık olma ile sağlanmaktadır. Ulusal hukuklarda, uluslararası alanda üstlenilen taahhütlerin uygulanması, insan haklarına saygılı devlet olmanın temel şartıdır. Bu kapsamda, iç hukukun insan hakları hukukuna uyumu, kurumsal altyapı ve uygulamanın izlenmesi temel gerekliliklerdir. 21. yüzyılın başında, ulusal insan hakları kurumlarına sahip olmak, insan hakları alanında işbirliğinin ve insan haklarına saygılı devlet olmanın ge¬reklerinden kabul edilmektedir.
Ulusal insan hakları kurumları, anayasal ya da yasal temelde kurulun, bağımsız ve çoğulcu yapıda oluşturulan özerk kamu kurumlarıdır. Bir kamu kurumu olmakla birlikte hükümetten bağımsız olması ve toplumun farklı kesimlerinin temsiline imkân vermesi, onu klasik kamu kurumla¬rından ayırmaktadır. Yasayla kurulması, kamu gücünden yararlanması, üyeliğin yasal temelde olması ve yarı yargısal yetkilere sahip olması ile sivil toplum örgütlerinden farklılaşmaktadır. Öte yandan, insan haklarını hem koruma hem de geliştirme işlevi ile yargı organlarından ayrılmak¬tadır. Yargıdan farklı olarak kararları kesin hüküm niteliği taşımadığı gibi yalnızca ihlal sonrası uyuşmazlığı çözmekle yetinmemekte, ihlalleri önleyici, toplumu eğitici, danışma, tavsiye, öneri ve işbirliği organı olarak hareket etmektedir. İnsan hakları alanında "yeni paydaş" olarak kabul edilen ulusal insan hakları kurumları, uluslararası işbirliğinde "köprü rolü" üstlenmektedir.
Ulusal insan hakları kurumları, ulusal hukuk kapsamında ülkelerin hukuk gelenekleri ve sistemlerine bağlı olarak farklı kurumsal modeller olarak ortaya çıkmış olmakla birlikte, kurumlara ilişkin ortak ilkeler, başta Birleşmiş Milletler Örgütü olmak üzere, uluslararası çabalar sonucu belir¬lenmiştir. Paris Prensipleri olarak bilinen ortak ilkeler, ulusal kurumların uluslararası alanda akreditasyonunun temel şartı haline gelmiştir. A sta¬tüsünde akredite olan kurumlar, uluslararası örgütler nezdinde hem hak ve yetki hem de prestij kazanmaktadır. Ülkelerin model tercihine saygı esas olmakla birlikte, uluslararası standartlara uygun kurumlar, teknik anlamda ulusal insan hakları kurumları kabul edilmektedir. Bu durum, uluslararası standartların kurum modelleri bakımından farklı yorumlan¬masını gerekli kılmaktadır.
Bu çalışmanın konusu, insan haklan alanında yeni paydaş kabul edilen ulusal insan hakları kurumlarını tanıtmak, ulusal ve uluslararası hukuktaki işlevlerini ortaya koymaktır. Çalışmanın temel amacı, tercih edilen kurum modeli ne olursa olsun, uluslararası standartlara uygun¬luğun sağlanması bakından geçerli olan koşulları belirleyebilmektir. Çalışmanın tamamlandığı 2012 yılında, "Türkiye Ulusal İnsan Hakları Kurumu"nun kurulması, çalışmayı daha da anlamlı kılmaktadır. Çalışma¬nın bu kurumun daha doğru anlaşılmasına ve değerlendirilmesine katkı sunacağı umudunu taşıyorum.
Bu çalışmanın alt yapısı, Nisan 2010-2011 tarihleri arasında, TܬBİTAK bilim adamı destekleme projesi kapsamında alınan destekle, İngiltere′de, Essex Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi′nde yapılmıştır. Bana çalışma koşulları sağlayan ve değerli görüşlerini benimle paylaşan Essex Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi Başkanı Prof.Dr. John Packer′a teşekkürü bir borç biliyorum. Bir yıl boyunca, ayrılık ve özlem acısına katlanma hoşgörüsünü gösteren eşim ve çocuklarıma ayrıca teşekkür ediyorum.
Abdurrahman Eren Ağustos/2012/İstanbul
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ.....................................................................................................................V
İÇİNDEKİLER....................................................................................................VII
KISALTMALAR...............................................................................................XIII
GİRİŞ..........................................................................................................................1
Birinci Bölüm
ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMU VE
ULUSLARARASI ALANDAKİ ROLÜ
I. ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMU KAVRAMI..........................7
A. TANIM VE NİTELİK .............................................................................8
1. Tanım.....................................................................................................9
2. Nitelik...................................................................................................13
B. TARİHSEL GELİŞİM............................................................................18
1. Ortaya Çıkışı......................................................................................19
2. Gelişimi.............................................................................................. 25
3. Yaygınlaşması.................................................................................... 28
C. ULUSAL KURUM MODELLERİ..................................................... 34
1. Ombudsman Modeli........................................................................ 36
a. Klasik Ombudsmanlık..............................................................39
b. Melez Ombudsmanlık.............................................................. 40
c. Uzmanlık Ombudsmanı...........................................................42
d. Ombudsmanlık Modelinin Değerlendirilmesi...................42
2. Komisyon Modeli............................................................................. 44
a. Eşitlik Komisyonu......................................................................45
b. Danışma Komitesi..................................................................... 49
c. İnsan Hakları Kurumu..............................................................51
d. Komisyon Modelinin Değerlendirmesi................................53
3. Model Tercihini Belirleyen Faktörler.......................................... 54
II. ULUSLARARASI ALANDA ULUSAL İNSAN HAKLARI
KURUMLARININ ROLÜ..........................................................................58
A. BM ÖRGÜTÜ VE ULUSAL KURUMLAR....................................62
1. Birleşmiş Milletler Sisteminde Ulusal İnsan Hakları
Kurumlarının Rolü.......................................................................... 64
a. İnsan Hakları Konseyi..............................................................67
(1) Evrensel Periyodik Gözden Geçirme Mekanizması ve
Ulusal Kurumların Rolü................................................... 72
(2) Özel Yöntemler ve Ulusal Kurumların Rolü.................76
b. İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Bürosu...........................81
c. Ulusal Kurumlar Uluslararası İşbirliği Komitesi .............. 88
(1) ICC Üyeliği.......................................................................... 90
(2) Akreditasyon İşlemi............................................................93
(3) Genel Gözlemler: Yorum Araçları.................................. 99
d. Paris Prensipleri....................................................................... 102
2. BM Sözleşmeleri ve Ulusal İnsan Hakları Kurumları .......... 108
a. Sözleşme Organları Kararlarında Ulusal Kurumlar....... 112
b. Sözleşme Hükümlerinde Ulusal Kurumlar........................117
B. BÖLGESEL ÖRGÜTLER VE ULUSAL İNSAN
HAKLARI KURUMLARI................................................................ 121
1. Avrupa .............................................................................................. 121
a. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komisyonerliği............... 123
b. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Ulusal
Kurumlar................................................................................... 127
C. AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları
Bürosu ve Ulusal Kurumlar.................................................. 138
2. Afrika ................................................................................................ 143
a. Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu ............... 144
b. Afrika Adalet ve İnsan Hakları Mahkemesi...................... 149
3. Amerika ........................................................................................... 150
a. Amerikan Devletleri Örgütü................................................ 152
b. Amerikan İnsan Hakları Komisyonu ve Mahkemesi..... 157
4. Asya-Pasifik .....................................................................................161
a. ASEAN Hükümetler arası İnsan Hakları
Komisyonu ............................................................................... 163
b. Ulusal İnsan Hakları Kurumu Asya Pasifik Forumu...... 166
İkinci Bölüm
ULUSLARARASI STANDARTLARA
UYGUNLUĞUN YORUM İLKELERİ
I. ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARININ TEMEL
ÖZELLİKLERİ.............................................................................................171
A. KURULUŞ...............................................................................................171
1. Yasal Dayanak...................................................................................171
2. Bağımsızlık........................................................................................181
a. Hesap verebilirlik.................................................................... 182
(1) Doğrudan Parlamentoya Hesap verme....................... 185
(2) Hükümet Aracılığı ile Parlamentoya Hesap verme.. 187
(3) Devlet Başkanına Hesap verme..................................... 194
b. Özerklik..................................................................................... 195
(1) İşlevsel Özerklik................................................................ 195
(2) Finansal Özerklik............................................................. 201
B. OLUŞUM, ATANMA VE GÖREV GÜVENCELERİ..............207
1. Oluşum: Çoğulculuk.....................................................................207
a. Çoğulcu Temsil........................................................................(1) Ombudsman Modeli Kurumlarda Çoğulcu Temsil .212
(2) Komisyon Modeli Kurumlarda Çoğulcu Temsil.......216
b. Hükümetin Temsili.................................................................225
2. Seçim ve Atanma............................................................................228
a. Adaylık Kriterleri..................................................................... 232
b. Atama Yöntemleri...................................................................238
(1) Parlamento Tarafından Seçim ve Atama.................... 239
(2) Devlet Başkanı Tarafından Seçim ve Atama..............242
(3) Hükümet Tarafından Seçim ve Atama........................246
(4) Seçim ve Atanmada Karma Yöntemler.......................249
3. Görev Güvenceleri ......................................................................... 251
a. Görev Süresi.............................................................................. 252
b. Görevden Alınma....................................................................256
c. Bağışıklıklar.............................................................................. 261
d. Bağdaşmazlıklar.......................................................................264
C. KURUMSAL ALT YAPI....................................................................266
1. Yeterli Mali Kaynak ......................................................................267
2. Personel............................................................................................. 275
3. Tesisler : Ulaşılabilirlik.................................................................283
D. ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ............................................................... 290
1. Düzenli Toplantılar........................................................................ 292
a. Toplantı Yeri ve Zamanı......................................................... 292
b. Toplantıya Çağırma Yetkisi ve Başkanlık.......................... 293
c. Toplantı ve Karar Yeter Sayısı............................................... 294
2. Çalışma Grupları............................................................................ 297
II. ULUSAL KURUMLARIN YETKİ VE
SORUMLULUKLARI............................................................................... 299
A. GENEL YETKİLER............................................................................ 299
1. Yetkilerin Kapsamı......................................................................... 299
a. Ombudsman Modeli Kurumlarda Yetkiler....................... 305
b. Komisyon Modeli Kurumlarda Yetkiler............................309
2. Danışmanlık İşlevi..........................................................................318
a. Ulusal Mevzuatın Uyumu ve Uygulanması.......................319
b. Uluslararası Standartların Onaylanması ve
Uygulanması............................................................................. 325
3. İzleme ve Raporlama İşlevi........................................................... 328
a. İnceleme ve Soruşturma Yetkisi...........................................330
b. Raporlama Yetkisi...................................................................336
(1) Genel ve Özel Raporlar Hazırlama............................... 338
(2) Raporların Görüşülmesi ve Duyurulması.................. 341
4. Geliştirme İşlevi.............................................................................345
a. Bilinçlendirme..........................................................................348
b. Eğitim ve Araştırma................................................................ 352
c. Tanıtım ..................................................................................... 357
5. İşbirliği İşlevi................................................................................... 359
a. Sivil Toplumla İlişkiler........................................................... 361
b. Diğer Yasal Kurumlarla İlişkiler..........................................364
c. BM ve Diğer Uluslararası Örgütlerle İlişkiler...................366
(1) Devlet Raporlarının Hazırlanmasına Katkı .............. 370
(2) Uluslararası Toplantılarda Temsil................................ 374
(3) Ulusal Ölçekte Destek ve İzleme................................... 378
B. ÖZEL YETKİLER................................................................................380
1. İşkencenin Önlenmesi Ulusal Mekanizması...........................380
a. Önleme Mekanizmasının Kuruluşu ve Özellikleri.........382
b. Önleme Mekanizmasının Yetkileri.....................................388
2. Engelliler Ulusal İzleme Mekanizması...................................... 396
C. SEÇİMLİK YETKİLER: YARI-YARGISAL İŞLEVLER.......... 399
1. Şikâyetleri İnceleme Yetkisi.........................................................402
a. Kabul Edilebilirlik Koşulları................................................402
(1) Başvuru Hakkına Sahip Olanlar...................................403
i. Bireyler.........................................................................403
ii. Hükümet Dışı Örgütler ...........................................409
iii. Birey Grupları..............................................................411
(2) Hakkında Başvuru Yapılabilecekler............................. 412
i. Kamu Kişi ve Kuruluşları........................................ 412
ii. Özel Kişi ve Kuruluşlar.............................................417
(3) Daha Önce Aynı Konuda Başvuru Olmaması........... 423
(4) Başvurunun Makul Bir Sürede Yapılması .................. 426
(5) Başvurunun Temelsiz ve Kötü Niyetli Olmaması.... 427
(6) Başvurunun Anonim Olmaması................................... 428
(7) Başvurulara İlişkin Şekil Şartları................................. 429
b. İnceleme Yetkisinin Kapsamı............................................... 431
(1) Bilgi ve Belge İsteme ....................................................... 432
(2) Yerinde İnceleme Yapma................................................. 435
(3) Gizli Belgelerin İncelenmesi.......................................... 437
(4) Kişileri Çağırma ve Dinleme ........................................ 438
(5) Kamu Makamlarının Sorumlulukları......................... 441
c. Çözüm Yolları...........................................................................446
(1) Uzlaştırma ........................................................................448
(2) Geçici Tedbir Kararı........................................................ 453
(3) Tavsiye ve Öneride Bulunma......................................... 454
(4) Havale etme.......................................................................462
2. Yargı Sürecine Katılma Yetkisi....................................................466
a. Yargı Süreçlerinde Ulusal Kurumların Rolü:
Nairobi Deklarasyonu............................................................466
b. Dava Açma ya da Katılma ..................................................... 470
c. Amicus Curiae......................................................................... 474
d. Anayasa Mahkemesine Başvuru.......................................... 476
SONUÇ................................................................................................................. 479
KAYNAKÇA....................................................................................................... 501
© Copyright 2024
Sitemizde yayınlanan görsel ve yazılı