Türk Parlemento Tarihinde YASAMA SORUMSUZLUĞU VE DOKUNULMAZLIĞI ( 1876 - 1995 )

Seda Dunbay 1982 yılında Kayseri'de doğdu. Orta ve lise öğrenimini 1993-2000 yılları arasında Ankara Özel Tevfik Fikret Lisesinde tamamladı. Lisans öğrenimini Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde gerçekleştirdi ve ardından İzmir Barosu'nda avu­katlık stajına başladı. 2007 yılında Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı tezli yüksek lisans programına kabul olundu. Yüksek lisans ders dö­neminde, dokuz ay boyunca Prof. Dr. Tanju Tosun ve Prof. Dr. Gülgün Erdoğan Tosun yönetimindeki "Siyasal Parti Örgütle­rinde Üyelik: Örgüt Yoğunluğu ve Üyelerin Parti Faaliyetlerine Katılımı" konulu TÜBİTAK projesinde asistanlık görevi üstlen­di. "Türk Harflerinin Kabulüne Kadar Arap Harfleriyle Basılmış Hukuk Tarihi Kitap ve Makaleleri (1727-1928)" başlıklı yüksek lisans tezi 2010 senesinde Turhan Kitabevi tarafından basıldı.senesinde Türkiye Barolar Birliği Dergisinde "Hukuk Ta­rihimize Mütevazı Bir Katkı: Bekir Behlül Beyin "MülahhasTarih-i İlm-i Hukuk" Başlıklı Makaleler Dizisi" başlıklı ilk ma­kalesi yayınlandı. 2010 yılında Galatasaray Üniversitesi KamuHukuku tezli yüksek lisans programına kabul olundu. Aynı sene,
Siyasi İlimler Türk Derneğinin VIII. Lisansüstü Konferansında"Avrupa'da Yükselişe Geçen Irkçılık ve Hoşgörüsüzlük EğilimiÇerçevesinde Fransa'nın İnsan Hakları İhlallerinin İncelenme­si" başlıklı tebliği sundu. Yüksek lisans ders döneminde aldığıders kapsamında Mcf. Eric Sales yönetimindeki "La Q_uestion
Prejudicielle de Constitutionnalite en Europe" başlıklı ve Ga­latasaray Üniversitesince basılan kitap çalışmasında görev aldı. Aralık ayından 2013 Mayıs ayına kadar Ufuk ÜniversitesiHukuk Fakültesinde Hukuk Tarihi araştırma görevlisi olarak
görev yaptı. 2012 senesinde Ankara Barosu Dergisinde "YakınTarihteki Anayasa Reformu Işığında Fransa'daki Yarı BaşkanlıkSisteminin İncelenmesi" başlıklı makalesi yayınlandı. Aynı yılAralık ayında hem Siyasi İlimler Türk Derneğinin X. Lisansüs­tü Konferansında "Osmanlıdan Günümüze Azınlık VakıflarınınDurumu" başlıklı tebliği hem de İstanbul Üniversitesi nezdindegerçekleştirilen I. Hukuk Tarihi Kongresinde "MeşrutiyettenGünümüze Yasama Bağışıklıkları" başlıklı tebliği sundu. Halen Ankara Barosu'na kayıtlı olan Seda Dunbay Fransızca, İngilizce
ve Osmanlıca bilmektedir.

ÖNSÖZ

Yasama bağışıklıkları gerek Parlamento Hukukunun gerek Anayasa Hukukunun önemli konulan arasında yer almaktadır. Her daim güncelliğini koruyan bu konu, aynı zamanda birden fazla disiplini ilgilendirmektedir. Genel itibarıyla, teknik yönüy­le ilgilenilen yasama bağışıklıkları, bu kitapta alışılageldiğinden farklı bir yol ve plan izlenerek ele alınmıştır.

Yasama sorumsuzluğu ve dokunulmazlığını bir çatıda bir­leştirmek amacıyla kullanılan yasama bağışıklıkları kavramının tarihi seyri de en az teknik kısmı kadar önemli ve bir o kadar da ilginçtir. Zira yasama bağışıklıklarının kökenine inebilmek için hem parlamentonun ortaya çıkışı hem de bu bağlamda, emredici vekâletten temsili vekâlete nasıl geçildiğinin bilinmesi gereklidir. Ancak bu surette, yasama bağışıklıklarının, parlamento tarihin­deki yeri ve işlevi anlaşılabilir. Genel tarihi seyir açıklığa kavuşturulduktan sonra ulusal parlamento tarihine geçilebilir. Nitekim 1876 tarihli ilk Osmanlı Anayasası olan Kanun-u Esasinin yasama bağışıklıklarına ilişkin hükümleri, kabul ediliş nedenleri İngiltere, Amerika ve Fran-sa'daki tarihi süreç bilinmeksizin tam anlamıyla kavranamaz. Bu nedenle, yoğun araştırmalarımız neticesinde kaleme alınan çalışmamızda ilk olarak, öncü devletlerin tarihi seyri incelen­miş ve daha sonra, 1876 tarihli Kanun-u Esasiden başlayarak sırasıyla 1921, 1924, 1961 ve 1982 Anayasaları ele alınmıştır.

İlgili Anayasaların hazırlanış süreçleri ve yasama bağışıklıklarına ilişkin hükümlerinin yanı sıra her bir dönemin siyasi atmosferi de değerlendirme konusu yapılmıştır.

Başta da belirttiğimiz üzere bu çalışmada, yasama bağışık­lıkları alışılagelenden farklı bir yöntem izlenerek ele alınmıştır. Bahsi geçen farklılığı doğuran esas husus, 1876'dan başlayarak 1995 yılma gelene kadar yasama dokunulmazlığı kaldırılan tüm milletvekillerine ilişkin Hazırlık ve Karma Komisyon raporları­nın, söz konusu raporlara ilişkin görüşmelere ait Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanaklarının incelenmesidir. Böylelikle, belirti­len yıl aralığında dokunulmazlığı kaldırılan tüm milletvekilleri­nin hangi suçlarla itham edildikleri, bu suçlar bakımından Hazır­lık ve Karma Komisyonlarca kaleme alınan raporların içerikleri, söz konusu raporlara ilişkin TBMM Genel Kurulunda yapılan görüşmeler ile oylama sonuçları açıklığa kavuşturulmuştur.

Yasama bağışıklıklarının bu denli kapsamlı olarak incelen­diği ilk çalışma olan kitabımızın başta Anayasa ve Parlamento Hukuku olmak üzere farklı disiplinlerden gelen tüm araştırma­cılara faydalı olacağını umuyoruz.

Seda DUNBAY Ankara, 16 Temmuz 2013

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ......................................................................... VII

İÇİNDEKİLER............................................................. IX

GİRİŞ............................................................................... 1

BÖLÜM I

Parlamento Üyeliğinin Tarihsel ve Siyasal
Olarak Temeli: Emredici Vekâletten Yeni
Temsil Anlayışına Geçiş.............................................. 11

BÖLÜM II

Parlamenter Bağışıklıkların Tarihi Kökeni.......................... 27

BÖLÜM III

Meşrutiyet Dönemi Hukuk Literatüründe Teşrii

Masuniyet (Yasama Bağışıklıkları)............................... 45

1. Kanun-u Esasinin İlk Halinde Teşrii Masuniyet............. 45
2. Ayan ve Mebusan Meclisi Üyeliğinin Niteliği ve

Teşrii Masuniyet Bakımından Farkı.............................. 51 III.  1909 Değişikliklerinin Teşrii Masuniyet

Kurumuna Etkisi......................................................... 54

BOLUM IV

Birinci Meclis Döneminde Yasama Bağışıklıkları ........ 61

I.     Teşkilat-ı Esasiye Kanunun Hazırlanışı ve

Yasama Bağışıklıklarına Yaklaşımı................................. 61

II.   Birinci Meclis Döneminde Yasama
Dokunulmazlığının Kaldırılmasına İlişkin

Örnek Olaylar.............................................................. 67

A.  Karahisarşarki Milletvekili Memduh Bey'in
Yasama Dokunulmazlığına Dair Evrak
Hakkındaki Adalet Komisyonu (Adliye
Encümeni) Raporunun (Mazbatasının)
Görüşülmesi........................................................... 67

B.   Konya Milletvekilleri Musa Kazım,
Abdülhalim Çelebi Efendiler ve Arkadaşlarının
Yasama Dokunulmazlıklarının Görüşülmesi............... 70

C.  Menteşe Milletvekili Yunus NadiBey'in
Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılmasına
Dair Adalet Bakanlığı (Adliye Vekâleti)
Tezkeresinin Görüşülmesi........................................ 80

D.  Van Milletvekili Haydar Bey'in Yasama
Dokunulmazlığı Hakkındaki Görüşme........................ 81

E.  Biga Milletvekili Mehmet, Bursa Milletvekili
Operatör Emin ve Canik Milletvekili Süleyman
Beylerin Yasama Dokunulmazlıklarının
Kaldırılmasına İlişkin Görüşme................................. 85

F.   Tokat Milletvekili Nazım Bey'in Yasama
Dokunulmazlığına İlişkin Görüşme............................ 87

G.   Muş Milletvekili Kasım Efendinin Yasama
Dokunulmazlığının Kaldırılması Girişimi..................... 91

H. Amasya İstiklal Mahkemesi Üyelerinin Yasama
Dokunulmazlıklarının Kaldırılmasının
Görüşülmesi........................................................... 92

I.    Lazistan Milletvekili Osman Bey'in Yasama

Dokunulmazlığının Kaldırılması............................ 93

BÖLÜM V

1924 Tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu

Döneminde Yasama Bağışıklıkları............................... 97

I.    Türkiye Büyük Millet Meclisinin 1924
Teşkilat-ı Esasiye Kanununu Yapım Süreci ve

Yasama Bağışıklıklarına Yaklaşımı.............................. 97

II.   1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu Döneminde
Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılmasına

İlişkin Örnek Olaylar................................................ 111

A.  Tek Parti Döneminde Yasama
Dokunulmazlıkları Kaldırılan Milletvekilleri............. 112

1. Cebelibereket Milletvekili Ali Rıza Bey'in
   Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması........... 112
2. Eski Ticaret Bakanı Gaziantep
   Milletvekili Ali Cenani Bey'in Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılması ve Yüce
   Divana Gönderilmesi Kararı............................ 114
3. Cebelibereket Milletvekili İhsan
   (Eryavuz) Bey ve Bilecik Milletvekili
   Doktor Fikret (Onuralp) Bey'in Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılması........................ 116
4. Urfa Milletvekili Ali Saib Ursavaş'ın

Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması........... 121

5. Urfa Milletvekili Refet Ülgen'in Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılması........................ 124
6. Tokat Milletvekili Hasip Ahmet Aytunahin
   Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması.......... 129

B.   1946 Yılında Çok Partili Siyasi Hayata
Geçildikten Sonra Yasama Dokunulmazlığı
Kaldırılan Milletvekilleri........................................ 131

1. Aydınlının Yasama Dokunulmazlığının
   Kaldırılması..................................................... 131
2. Millet Partisi Milletvekili Sadık Aldoğan'ın
   Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması.......... 137

 Demokrat Parti Döneminde Yasama
Dokunulmazlığı Kaldırılanlar................................. 144

1. CHP Kars Milletvekili Hüseyin Cahit
   Yalçın'ın Yasama Dokunulmazlığının
   Kaldırılması.................................................... 144
2. Cumhuriyet Halk Partisi Kars Milletvekili
   İbrahim Us un Yasama Dokunulmazlığının
   Kaldırılması.................................................... 148
3. Cumhuriyet Halk Partisi Kars Milletvekili
   Sırrı Atalay'ın Yasama Dokunulmazlığının
   Kaldırılması.................................................... 150
4. Cumhuriyetçi Millet Partisi Kırşehir
   Milletvekili Osman Alişiroğlu'nun Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılması........................ 156
5. Cumhuriyet Halk Partisi Malatya
   Milletvekili Kamil Kırıkoğlu'nun Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılması........................ 160
6. Cumhuriyetçi Millet Partisi Kırşehir
   Milletvekili Osman Bölükbaşı'nın Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılması........................ 164

BÖLÜM VI

1961 Anayasası Döneminde Yasama Bağışıklıkları... 169

1. 1961 Anayasasının Hazırlanış Süreci ve Yasama
   Bağışıklıklarına Yaklaşımı.......................................... 169
2. 1961 Anayasası Döneminde Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılmasına İlişkin

Örnek Olaylar............................................................... 176

A. Millet Meclisinde Yasama Dokunulmazlığı

Kaldırılan Milletvekilleri ....................................... 177

1.   Türkiye İşçi Partisi İstanbul Milletvekili
Çetin Altan'ın Yasama Dokunulmazlığının
Kaldırılması................................................... 177

2. Adalet Partisi Zonguldak Milletvekili
   Nuri Beşerin Yasama Dokunulmazlığının
   Kaldırılması..................................................... 185
3. Cumhuriyet Halk Partisi Yozgat
   Milletvekili Celal Ahmet Sungur'un

Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması.......... 190

4.   Yeni Türkiye Partisi Hakkâri Milletvekili
Ali Karahan'ın Yasama Dokunulmazlığının
Kaldırılması................................................... 194

B.  Cumhuriyet Senatosu'nda Yasama

Dokunulmazlığı Kaldırılan Senatörler..................... 198

1.   Kontenjan Senatörü Cemal Madanoğlu
ve Tabii Üye Osman Köksal'ın Yasama
Dokunulmazlıklarının Kaldırılması.................... 198

2. Tabii Üye Ekrem Acuner'in Yasama
Dokunulmazlığının Kaldırılması....................... 204

3. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi Niğde
   Üyesi Senatör Kudret Bayhan'm Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılması......................... 208
4. Adalet Partisi Hatay Üyesi Senatör Mustafa
   Deliveli'nin Yasama Dokunulmazlığının
   Kaldırılması..................................................... 210
5. Adalet Partisi Giresun Üyesi Senatör
   Sabahattin Orhon'un Yasama
   Dokunulmazlığının Kaldırılması......................... 214

                                       BÖLÜM VII

1982 Anayasası Döneminde Yasama Bağışıklıkları...

I.    1982 Anayasasının Hazırlanış Süreci ve Yasama
Bağışıklıklarına Yaklaşımı..................................