Toplu İş Sözleşmesinin Art Etkisi ( Türk - Alman Hukuku Karşılaştırmalı )

SUNUŞ

 

  Diğer sözleşme türlerinden farklı ve kendine özgü niteliği ile toplu iş söz­leşmesi çağdaş iş hukukunun normlar hiyerarşisi içinde önemli bir işleve sahip­tir. Anayasal bir hak olarak sendika hakkı ancak etkin bir toplu iş sözleşmesi, grev hakkı ve lokavtla amaca ulaşır. Ülkemizde kırk yıllık toplu iş sözleşmesi uygulamasında önce 275 sayılı ardından 2822 ve halen 6356 sayılı Yasalarda bir hukuk kaynağı olarak toplu iş sözleşmesi ayrıntılı düzenlemelere konu ol­muş, bu konuda kapsamlı bir yargı içtihadı oluşmuştur.   Toplu iş sözleşmesi taraflarının Anayasal özerklik kapsamında kural koy­ma yetkisi, toplu iş sözleşmesinin niteliği, toplu sözleşme hükümlerinin etkisi karmaşık sorunları barındırmaktadır. Toplu iş sözleşmesinin ard etkisi de toplu sözleşme sisteminin kendine özgü düzenleme alanlarından birini oluşturur. Ti­pik borçlar hukuku sözleşmelerinden tümüyle ayrılan bu düzenleme 275 sayılı Yasa döneminden beri mevzuatımızda yer almakla birlikte ayrıntılı bir incele­meye konu olmamıştır.   Kürsümüzün genç araştırma görevlisi İrem Yayvak'ın yüksek lisans tez konusu olarak bu zorlu konuya talip olması bir cesaret örneği oluşturmuştur. Yayvak, esasen bir doktora tez konusu ağırlığındaki konuyu Alman Hukuku ile karşılaştırmalı olarak, titizlikle incelemiş, bilimsel tartışmaları mümkün oldu­ğunca kendi değerlendirmeleri ile birlikte ortaya koymuştur. Jüri tarafından oy­birliği ile başarılı bulunan bu tezin, kuşkusuz ilk bilimsel çalışma olarak eleş­tirilebilecek noktaları bulunacaktır. Bu eleştirilerin de gelecek çalışmaları için yol gösterip, ışık tutacağına, sevgili İrem'in çalışmalarına aynı şevk ve azimle devamını sağlayacağına inanıyorum.  

Prof. Dr. Gülsevil ALPAGUT

 

 

 

ÖNSÖZ

 

  Toplumların belki de sayıca en kalabalık bölümünü oluşturmasına ve en ağır işlerde çalışmasına rağmen haklarını en geç elde edebilen kesimidir işçiler. İşte bu nedenle, modern ülkelerde yüzyıllar boyunca süren mücadeleler sonu­cunda asgari düzeyde de olsa sahip olunan haklar, Anayasa ve kanunlar yoluyla yine asgari düzeyde korunmaktadır. Bu düzeyin üstünde haklar sağlanması ise tarafların aralarında yapacakları iş sözleşmesine ve toplu iş sözleşmesine bıra­kılmıştır.   Türk Hukuku bakımından da işçinin hem bireysel hem de kollektif dü­zeydeki hakları Anayasa ile koruma altına alınmış olup, kanunla düzenlemeler yapılmıştır. Anayasal korumaya sahip toplu iş sözleşmesi yapma hakkı, en son olarak 07.11.2012 tarihinde Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu ile düzenleme alanı bul­muştur. Fakat kimi zaman grev ve lokavt gibi mücadele araçlarına başvurula­rak uzun bir süreçten geçildikten sonra meydana çıkan toplu iş sözleşmesinin sona ermesinden sonra, işçinin yine kanunda veya iş sözleşmesinde yer alan asgari haklara dönmesinin beklenmesi isabetli olmayacaktır. İşte bu durum göz önünde bulundurularak toplu iş sözleşmesi sona erdikten sonra, işçilerin yeni bir sözleşme yapılıncaya kadar çalışma koşulları bakımından daha aleyhlerine olan kanuni düzenlemelere veya iş sözleşmelerine dönmesinin önlenmesi ama­cıyla art etki kavramı ortaya atılmıştır. Türk Hukuku'nda art etki kavramı, çoğu Avrupa ülkesinde olduğu gibi kanuni bir düzenlemeye konu olmuştur. En son olarak ise uzun yıllardır beklenen ve nihayet tezin yazımı sırasında yürürlüğe giren 6356 sayılı Kanun m.36/2'de düzenlenmiştir.   Çalışmamızın konusu, Türk Hukuku bakımından birçok açıdan tartışmaya kaynaklık eden art etki kavramının, Yargıtay kararları ile de desteklenerek et­raflıca incelenmesidir. Bunun yanı sıra söz konusu kavrama ilişkin olarak Türk Hukuku'na nispeten oturmuş bir sisteme sahip olan Alman Hukuku ile yeri geldiğince karşılaştırmalar da yapılmıştır.   Bu çalışma Mayıs 2013'de İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü­sü Özel Hukuk Anabilim Dalı yüksek lisans tezi olarak danışmanım Prof. Dr.Gülsevil ALPAGUT, Prof. Dr. A. Can TUNCAY, Prof. Dr. Ömer EKMEKÇİ, Prof. Dr. Haluk N. NOMER ve Yard. Doç. Dr. Ender GÜLVER'den oluşan jüri önünde savunularak oybirliği ile başarılı bulunmuştur.

  Asistan olarak akademik hayatının daha en başında olan biri için yüksek lisans tezi ilk emek, ilk önemli yazılı eser ve ilk varoluş çabasıdır belki de. Bu ilklerin vücut bulması için en önemli şey ise destektir, güvendir. İlklerin kendi adıma gerçekleşmesi bakımından, tez danışmanlığımı üstlenen, yazdığım ko­nunun tüm zorluklarına rağmen bana güvenerek devam etmem ve yayımlamam konusunda her tür desteği veren, bana rahat ve huzur dolu bir çalışma ortamı sağlayan çok değerli Hocam Prof. Dr. Gülsevil ALPAGUT'a ne kadar teşekkür etsem az olacaktır. Çok yakın bir zamanda emekli olan ve son asistanı olma şerefine nail olduğum; ancak değerli görüşlerinden her zaman yararlanmaktan büyük mutluluk duyacağım çok değerli Hocam Prof. Dr. Fevzi ŞAHLANAN'a, hem satır aralarında verdiği hayat dersleri hem de tez konumla ilgili her görüş­memde hissettiğim öğretme heyecanının tezimin yazımı sırasında verdiği itici güç için müteşekkirim. Kürsümüzün, gerek çalışma saatleri içinde gerekse öğle yemeklerinde bile sağladığı akademik tartışma ortamı ile ufkumuzu genişleten, bana yüksek lisans tezi olarak böylesine özgün ve önemli bir konuyu öneren çok değerli Hocam Prof. Dr. Ömer EKMEKÇİ'ye teşekkürü borç bilirim.   Mensubu olmaktan gurur duyduğum İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakülte-si'nin emekli öğretim üyelerinden çok değerli Hocam Prof. Dr. A. Can TUN­CAY'a tez savunma jürimde bulunmayı kabul ettiği ve tezimin yayımlanması konusunda verdiği değerli önerileri için ayrıca teşekkür ederim. Yine savunma jürimde bulunmayı kabul eden ve yapıcı eleştirileri ile bana yol gösteren değer­li Hocam Prof. Dr. Haluk N. NOMER'e ve Anabilim dalına adım attığım ilk günden itibaren her tür yardımı ve anlayışı için çok değerli Hocam Yard. Doç. Dr. Ender GÜLVER'e çok teşekkür ederim. Tez çalışmalarım sırasında, görev paylaşımında bana kolaylık sağlayan tüm çalışma arkadaşlarıma da teşekkürle­rimi belirtmek isterim.   Tez çalışmalarımı gerçekleştirmek için burslu olarak gittiğim Almanya'da, gerekli kaynaklara ulaşmam konusunda yardımlarını esirgemeyen Eberhard Karls Universität Tübingen, Juristisches Seminar çalışanlarına ayrıca teşekkür etmek isterim. Öğrencisi olamadığım ama tanışma ve tavsiyelerinden yararlan­ma şansı bulduğum, Tübingen'de bulunduğu kısa sürede dâhi benimle ilgilenen İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nin emekli öğretim üyelerinden değerli Hocam Prof. Dr. Rona SEROZAN'a; akademik hayatına İş Hukuku alanında çalışma yaparak başlayan ve yurtdışı çalışmalarına verdiği önem nedeniyle Tübingen Üniversitesi ile bağlantı kurmamı sağlayan değerli Hocam Doç Dr. Mustafa AKSU'ya ve yine Rona Hoca'nın ricası ile Tübingen'de bulunduğum tüm süre boyunca bana her konuda yardımcı olan Hasan Tahsin ERSOY'a ne kadar teşekkür etsem az olacaktır.

  Kitabın basımını sağlayan başta Sn. Seyhan SATAR olmak üzere, dizgiyi gerçekleştiren Sn. Gökhan AYRANCI'ya ve BETA Basım'ın diğer tüm çalı­şanlarına özverili çalışmaları ve tüm emekleri için teşekkür ederim.   Tezimin ortaya çıkmasında en büyük paya sahip olan, hayat boyu bana attığım her adımda destek veren, her konuda güvenen, bütün sıkıntılarımda ve mutluluklarımda yanımda olan canım annem Gülden YAYVAK'a, canım ba­bam Nüvit YAYVAK'a ve biricik kardeşim Berk YAYVAK'a sonsuz teşekkür ve minnetlerimi belirtmek isterim.   Sona sakladığım ve en özel teşekkürüm ise akademik hayatın zorlu yolları da dâhil hayatın her anını paylaştığımız, her konuda bana destek olup beni da­ima cesaretlendiren, zorlandığım zamanlarda varlığı ile güç veren, kimi zaman hayatın güzelliklerini kimi zaman ise sıkıntılarını birlikte yaşadığımız Mert NAMLI'ya ait olacaktır.  

İrem YAYVAK İstanbul, 01.01.2014

 

 

 

 

İÇİNDEKİLER

 

 

BİRİNCİ BÖLÜM

 

ART ETKİYE İLİŞKİN GENEL BİLGİLER

  I.      ART ETKİYE İLİŞKİN DÜZENLEMELERİN TARİHİ GELİŞİMİ.............................. 5

A.   Türk Hukuku'nda........................................................................................................ 5

1. Cumhuriyet'in İlanından 1961 Anayasa'sına Kadarki Dönem......................... 6
2. 1961 Anayasası ve 275 Sayılı Kanun Dönemi................................................... 8
3. 1982 Anayasası ve 2822 sayılı Kanun Dönemi................................................. 9
4. 6356 Sayılı Kanun Dönemi................................................................................. 11

B.    Alman Hukuku'nda .................................................................................................. 12

1. 1918 tarihli Tüzük'ten Önceki Dönem............................................................... 13
2. 1918 tarihli Tüzük Dönemi.................................................................................. 14
3. Nasyonal Sosyalist Rejim Dönemi.................................................................... 16
4. 1949 tarihli Toplu İş Sözleşmesi Kanunu Dönemi.......................................... 16

II.    ART ETKİ TERİMİ VE ART ETKİ HÜKMÜNÜN AMACI...................................... 17

A.   Art Etki Terimi........................................................................................................... 17

B.    Art Etki Hükmünün Amacı...................................................................................... 18

III.    ART ETKİYE SAHİP TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ HÜKÜMLERİNİN
HUKUKİ NİTELİĞİ................................................................................................................ 22

A.    Art Etkiye Sahip Hükümlerin Hukuki Niteliğine Yönelik Tartışma.............................................. 22

1. Bütünleşme (Incorporation) Teorisi................................................................................. 23
2. İş Sözleşmesi Hükmü Değerinde Geçici Etkiye Sahip Oldukları

Görüşü..................................................................................................................... 25

3.    Kanaatimiz................................................................................................................ 27

B.    Art Etki Hükmünün Emredici Nitelikte Olup Olmadığına Yönelik
Tartışma......................................................................................................................... 28

C.    Bir Hükmün Toplu İş Sözleşmesi Yürürlükteyken Uygulanmasının Art
Etkinin Hukuki Niteliği ile İlişkisi....................................................................................... 31 IV.     ART ETKİ HÜKMÜNÜN KİŞİ BAKIMINDAN KAPSAMI............................................................ 34

A.    Art Etkiden Yararlanabilen İşçiler......................................................................................... 34

B.    Art Etkiden Yararlanamayan İşçiler....................................................................................... 38 V.      ART ETKİ İÇİN ARANAN ŞART: TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN

SONA ERMESİ..................................................................................................................... 44

A.    Genel Olarak.................................................................................................................... 44

B.    Toplu İş Sözleşmesinin Süresi ve Sürenin Dolması Halinde Art Etki............................................ 47

1. Toplu İş Sözleşmesinin Süresine İlişkin Kural ve Aykırılığın Sonucu..................................... 47
2. Toplu İş Sözleşmesinde Süreye İlişkin Hüküm Yer Almaması Hali........................................ 50
3. Toplu İş Sözleşmesinin Süresine İlişkin İstisna Hükmü....................................................... 51
4. Toplu İş Sözleşmesinin Süresinin Kesinliği...................................................................... 52
5. Toplu İş Sözleşmesinin Süresinin Bitmesinden Sonra Yenilenmesi....................................... 53
6. Sürenin Dolması İle Sona Erme ve Haklı Nedenle Feshe İlişkin
   Tartışma.................................................................................................................... 55

C.    6356 Sayılı Kanun'un Art Etki Hükmüne İlişkin Getirdiği Değişiklik........................................... 59

D.    Toplu İş Sözleşmesini Sona Erdirmeyen Haller........................................................................ 61

1. Genel Olarak.............................................................................................................. 61
2. İşyeri Devrine İlişkin Madde ile İşveren Değişikliğine İlişkin
   Maddenin ilişkisi........................................................................................................ 66

a.    Devralan ve Devralınan İşyerinde Yürürlükte Toplu İş Sözleşmesi
Bulunması Hali.................................................................................................... 66

b.    Sadece Devralınan İşyerinde Yürürlükte Toplu İş Sözleşmesi
Bulunması Hali.................................................................................................... 71

c.   Sadece Devralan İşyerinde Yürürlükte Toplu İş Sözleşmesi
Bulunması Hali............................................................................................... 72

d.   İşyeri Devrine İlişkin Madde ile İşveren Değişikliğine İlişkin

Madde Arasındaki İlişki............................................................................... 73

3. İşkolu Değişikliği.................................................................................................. 75

a.   2822 sayılı Kanun Döneminde İşkolu Değişikliği..................................... 75

b.   6356 sayılı Kanun Döneminde İşkolu Değişikliği .................................... 78

 

 

İKİNCİ BÖLÜM

 

TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN HÜKÜMLERİ VE BU HÜKÜMLERİN ART ETKİSİ

  I.    TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN HÜKÜMLERİ................................................................ 81

A.   Genel Olarak.............................................................................................................. 81

B.    Toplu İş Sözleşmesi Hükümlerinin Sınıflandırılması............................................ 83

C.    Toplu İş Sözleşmesinin İçeriğine İlişkin Anayasal Düzenlemenin

Kanuni Düzenleme ile İlişkisi.................................................................................. 86

D.   Toplu İş Sözleşmesinin Normatif Hükümleri........................................................ 87

1.   İş Sözleşmesinin Yapılmasına İlişkin Hükümler.............................................. 89

a.    İş Sözleşmesinin Şekline İlişkin Hükümler................................................ 90

b.   İş Sözleşmesinin Yapılmasını Yasaklayan Hükümler .............................. 92

c.    İş Sözleşmesinin Yapılmasını Emreden Hükümler.................................... 94

2.   İş Sözleşmesinin İçeriğine İlişkin Hükümler.................................................... 96

a.    İş Sözleşmesi İle Doğrudan Doğruya İlgili Hükümler.............................. 98

1. Genel Olarak............................................................................................ 98
2. Nötr Hükümler....................................................................................... 100
3. Rıza Hükümleri...................................................................................... 102
4. Tahkimle İlgili Düzenlemeler............................................................... 102

b.   İşçi ve İşveren İlişkilerini İlgilendiren Hükümler.................................... 104

1. Genel Olarak.......................................................................................... 104
2. Hukuki Niteliğe Yönelik Tartışma....................................................... 106
3. Hukuki Niteliğe İlişkin Kanaatimiz..................................................... 110

3. İş Sözleşmesinin Sona Ermesine İlişkin Hükümler......................................... 112

a.   Genel Olarak................................................................................................. 112

b.   Fesih Bildirim Sürelerine İlişkin Düzenlemeler........................................ 114

c.   Disiplin Kuruluna İlişkin Düzenlemeler.................................................... 117

1. Genel Olarak.......................................................................................... 117
2. Disiplin Kurulu'na İlişkin Hükümlerin Hukuki Niteliği.................... 121

d.   Cezai Şarta İlişkin Düzenlemeler................................................................ 123

E.  Toplu İş Sözleşmesinin Tarafların Hak Ve Borçlarına İlişkin Hükümleri.... 126

1. Tarafların Karşılıklı Hak Ve Borçlarına İlişkin Hükümler............................. 128
2. Toplu İş Sözleşmesinin Uygulanması, Denetimi Ve
   Uyuşmazlıkların Çözümüne İlişkin Hükümler................................................ 132

II.   ART ETKİYE SAHİP TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ HÜKÜMLERİ............................... 133

A.   Genel Olarak............................................................................................................ 133

B.    Toplu İş Sözleşmesi Hükümleri Bakımından Art Etki........................................ 134

1.   Toplu İş Sözleşmesinin Normatif Hükümleri Bakımından Art Etki............ 134

a.   İş Sözleşmesinin Yapılmasına Dair Hükümlerin Art Etkisi.................... 135

1. Genel Olarak.......................................................................................... 135
2. Kanaatimiz............................................................................................. 137

b.   İş Sözleşmesinin İçeriğine Dair Hükümlerin Art Etkisi.......................... 139

(1)   Ücret Zammına İlişkin Düzenlemelerin Art Etkisi
Bakımından İnceleme........................................................................... 141

i.    Art Etkiyi Reddeden Görüş........................................................... 142

ii.   Art Etkiyi Kabul Eden Görüş........................................................ 146

iii. Hükmün Yorumunu Dikkate Alan Görüş..................................... 147

iv. Kanaatimiz........................................................................................ 150

(2)   Kıdem Zammına İlişkin Düzenlemelerin Art Etkisi
Bakımından İnceleme........................................................................... 151

c.    İş Sözleşmesinin Sona Ermesine İlişkin Hükümlerin Art Etkisi............ 153

1. Genel Olarak.......................................................................................... 153
2. Disiplin Kurulu Hükümlerinin Art Etkisi Bakımından

İnceleme................................................................................................. 155

2.   Toplu İş Sözleşmesinin Tarafların Hak Ve Borçlarına İlişkin
Hükümleri Bakımından Art Etki....................................................................... 158

 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

 

BAZI ÖZEL DURUMLAR BAKIMINDAN ART ETKİ VE ART ETKİNİN SONA ERMESİ

  I.      İŞÇİ YARARINA ŞART İLKESİNİN ART ETKİ KAVRAMI İLE

İLİŞKİSİ.......................................................................................................................... 161

A.   İşçi Yararına Şart İlkesi.......................................................................................... 161

B.    Eski - Yeni Toplu İş Sözleşmesi İlişkisi ve İşçi Yararına Şart İlkesi................. 166

C.    İlkenin Art Etki Kavramı İle İlişkisi....................................................................... 168 II.    KAZANILMIŞ HAK KAVRAMININ ART ETKİ KAVRAMI İLE

İLİŞKİSİ.......................................................................................................................... 170

A.   Kazanılmış Hak ve Beklenen Hak Kavramları..................................................... 170

1. Kazanılmış Hak.................................................................................................. 171
2. Beklenen Hak..................................................................................................... 173

B.    Kazanılmış Hak Kavramı ile Art Etki Kavramı Arasındaki İlişki....................... 175

C.    Yeni Toplu İş Sözleşmesinde Yer Almayan Hükümler Bakımından
Kazanılmış Hak Kavramı........................................................................................ 178

1. Genel Olarak....................................................................................................... 178
2. Kazanılmış Hakkın Saklı Tutulacağına İlişkin Kayıt..................................... 180

III.   TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN YÜRÜRLÜĞÜNÜN GERİYE
GÖTÜRÜLMESİ VE ART ETKİ.................................................................................. 182

A.   Toplu İş Sözleşmesinin Yürürlüğe Girme Anı.................................................... 182

1. Yürürlüğe Girme Anına İlişkin Genel Kural................................................... 184
2. Geriye Etkili Yürürlük Kararlaştırılmasına İlişkin İstisna Hali..................... 186

a.    Genel Olarak................................................................................................. 186

b.   Geriye Etkili Yürürlük Kararlaştırılmasına Yönelik Sınır......................... 188

c.    Geriye Etkili Yürürlüğün Kararlaştırılma Şekli......................................... 190

d.   Geriye Etkili Yürürlüğe Sahip Olabilecek Hükümler............................... 191

B.    Geriye Etkili Yürürlük ve Art Etkiye Sahip Hükümler........................................ 193

1. Kanunun Lafzını Dikkate Alan Görüş............................................................ 194
2. Yeni Toplu İş Sözleşmesinin İmza Tarihini Dikkate Alan Görüş............... 196
3. İşçi Yararına Ş art İlkesinin Uygulanmasını Öngören Görüş...................... 197
4. Kanaatimiz......................................................................................................... 197

Yorum yapabilmek için üye girişi yapmalısınız, üye değilseniz tıklayınız...