Teknik ve Tıbbi İş Güvenliğinin Hukuksal Boyutu

Toplumlar endüstriyel açıdan geliştikçe, iş hukuku ve iş güvenliği sistemleri de buna paralel olarak gelişmektedir. Endüstriyel gelişmenin işgücü üzerindeki etkilerinin hukuki düzenlemeler ile kontrol altında tutulması, toplum düzeni için kaçınılmazdır. Bu nedenledir ki iş huku­kunun merkezinde işveren değil, işgücünü oluşturan işçiler bulunur. İş hukuku temel olarak işçinin korunmasına hizmet eder. İş hukukunun bu görevini üstlenen belki de en önemli alanı, artık bağımsız bir hukuk alanı haline gelmekte olan iş güvenliği kısmıdır.

Türkiye, özellikle Avrupa Birliği üyeliği yolunda hız kazandığı 2000'li yıllardan itibaren, Birlik müktesebatma uygun olarak iş güvenliği ile ilgili ulusal hukukunda büyük ilerlemeler kaydetmiştir. Ancak bugüne kadar gerek kurumsallaşmada gerekse uygulamada yapılan büyük ihmallerin sonuçlarının bu kadar kısa sürede üstesinden gelinmesi pek mümkün görünmemektedir. Son dönemde iş güvenliği mevzuatında yapılan deği­şikliklerle başanlmaya çalışılan geliştirmelerin, uygulamada da içeriğinin doldurulması gereklidir. İşte bu noktada özellikle iş güvenliğinin teknik ve tıbbi yönü ön plana çıkmaktadır.

  Teknik ve tıbbi iş güvenliği bugüne kadar literatürde daha çok mü­hendislik ve tıp bilimi açısından ele alınmıştır. Hukuksal yönünü ince­leyen eserlerin azlığı düşünüldüğünde, teknik ve tıbbi iş güvenliği hu­kukunun maalesef ihmal edildiği söylenebilir. Bu çalışmayla iş güvenliği hukuku literatürüne mütevazı da olsa bir katkı sağlamayı ümit eder, ça­lışmanın okuyuculara faydalı olmasını dilerim.  

Yrd. Doç. Dr. Vedat LAÇİNER

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi

İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku

Öğretim Üyesi

Giriş

  Sağlık, günlük hayatın olduğu gibi çalışma hayatının da en önemli konularından biridir. İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tedbirlerin önemi konusunda farklı düşünen olmasa gerekir. Buna rağmen her gün çevre­mizde, yazılı ve görsel basında birçok çalışanın iş kazasına uğradığına veya çalışma kaynaklı bir hastalığa yakalandığına şahit oluruz. Son 10 yıldır özellikle ulusal iş güvenliği mevzuatında gerçekleşen ilerlemelere rağmen, hem iş güvenliği düzenlemeleri hem de bu düzenlemelerin uy­gulamaya yansıması anlamında dünyadaki gelişmiş ülkelerin oldukça gerisinde olduğumuzu söylemek pek de yanlış olmayacaktır. Bu çalış­manın başında, iş güvenliği literatürüne kazandırılacak her çalışmanın mevcut durumun düzeltilmesine az da olsa katkı sağlayabileceği düşün­cesiyle yola çıkılmıştır.   Birçok Batı Avrupa ülkesi hukuk literatüründe iş güvenliği hu­kuku, sosyal iş güvenliği ve teknik iş güvenliği şeklinde ikiye ayrılarak incelenmektedir.¹ Biz de çalışmamızı bu ayrımlama üzere inşa edece­ğiz. Bunlardan birincisi olan "sosyal iş güvenliği hukuku"; çalışanların mevzuata aykm nitelik taşıyan ve yasal sınırlan aşan çalışma sürelerine maruz kalmalan nedeniyle oluşabilecek tehlikelere karşı sağlıklannm korunmasını ve özellikle korunmaya muhtaç çalışan gruplannın sağlık­larının korumasını konu alır. Korunmaya muhtaç çalışan gruplanna çocuk ve gençler ile kadınlar ve anneler örnek olarak gösterilebilir. İş gü­venliği hukukunun diğer kısmını oluşturan "teknik ve tıbbi iş güvenliği hukuku" ise, çalışan hayatına doğrudan temas eden kısımdır. Çalışanla­rın sağlıkları ve hayatları iş araçlarından, iş makinelerinden, işyeri bina­sından, üretim ve iş sürecinden meydana gelebilecek her türlü tehlikeye karşı korunmalıdır. Örneğin; ekranlı araçlarla çalışılan işyerlerindeki, gü­rültü ve titreşime maruz kalınan işyerlerindeki, kimyasal maddelerle ça­lışılan veya patlayıcı ortamda çalışılan işyerlerindeki tehlikelerin önlen­mesi konusunda alınacak tedbirlerin teknik iş güvenliği alanına girmesi, bu alanın ne derece önemli olduğunu göstermeye yetmektedir. Tıbbi iş güvenliği ise sağlıklı bir ortamda çalışılmasını amaçlar ve daha çok tek­nik iş güvenliği kapsamı içerisinde değerlendirilmektedir. İşyeri hekim­leri ve iş güvenliği uzmanları, iş kazaları, meslek hastalığı ve farklı sağlık problemleri açısından işyerini gözetim altında tutarlar. Tıbbi iş güvenliği açısından işyeri hekimlerinin işyerindeki işlevi oldukça önemlidir.  

Çalışmanın ağırlık noktasını ikinci bölüm oluşturmaktadır ve tama­men teknik ve tıbbi iş güvenliğinin hukuki esaslarına ayrılmıştır. Teknik ve tıbbi iş güvenliğinin çok disiplinli bir alan olması sebebiyle sınırlan ol­dukça geniştir. Hukuk bilimi yanında bu alanı, mühendislik, tıp, psiko­loji, sosyoloji, istatistik ve ergonomi gibi daha birçok bilim dalı da kendi perspektifinden incelemektedir. Bu nedenle çalışmamızın ikinci bölü­münde belirlenen dokuz başlık teknik ve tıbbi iş güvenliği hukukunun en temel konu başlıkları olduğu değerlendirilerek seçilmiştir. Alt başlık­lar belirlenirken, teknik ve tıbbi iş güvenliğine ait ulusal mevzuat birlikte değerlendirilmiştir. Dolayısıyla çalışma didaktik kaygılarla, verilen konu başlıklarıyla sınırlandırılmıştır.

Hükümlerinin büyük bölümü 2013 yılında yürürlüğe giren İş Sağ­lığı ve Güvenliği Kanunu, kişiler açısından uygulama alanını "tüm çalı­şanlar" olarak belirlemiştir (İSGK m.2/f.l). Dolayısıyla bu Kanun, kamu sektöründe de özel sektördeki gibi geçerlidir. Çalışmanın içersinde ilke olarak "çalışan" kavramı kullanılacak, ancak sadece iş sözleşmesine özgü durumlarda "işçi" teriminin kullanılması tercih edilecektir.

İçindekiler

Kısaltmalar.................................................................................................................... 13

Önsöz.............................................................................................................................. 15

Giriş................................................................................................................................ 17

BİRİNCİ BÖLÜM

KAVRAMLAR, HUKUKİ KAYNAKLAR, TEKNİK VE TIBBİ İŞ GÜVENLİĞİNİN KURUMSAL UNSURLARI

I.  Genel Olarak............................................................................................................. 23

II.   İş Güvenliği Kavramı.............................................................................................. 25

III.  İş Sağlığı ve Güvenliğinin Önemi ve İşlevi....................................................... 26

1. Genel Olarak........................................................................................................ 26
2. Çalışan Açısından Önemi.................................................................................. 27
3. işveren Açısından Önemi.................................................................................. 27
4. İş Güvenliğinin İşlevi......................................................................................... 29

IV   İş Güvenliği Hukuku............................................................................................. 32

1. Genel Olarak........................................................................................................ 32
2. Sosyal İş Güvenliği-Teknik ve Tıbbi İş Güvenliği Ayrımı............................ 36

1. Avrupa Birliği ve Uluslararası Hukuk Normları.............................................. 41

1.1. Avrupa Birliği Hukuku............................................................................... 41

1. Avrupa Konseyi........................................................................................ 45
2. Uluslararası Çalışma Örgütü.................................................................... 45

2. Ulusal Kaynaklar................................................................................................. 48

1. İş Sağlığı ve Güvenliği Hakkının Anayasal Dayanağı......................... 48
2. Mevzuattaki Gelişmeler............................................................................ 50

1. Genel olarak.................................................................................... 50
2. İş güvenliği uygulama yönetmelikleri......................................... 52
3. İş güvenliği tüzükleri..................................................................... 54

1. Genel olarak....................................................................... 54
2. İş güvenliği tüzüklerinin geçerliliği................................ 55
3. İş Güvenliği Tüzüklerinin Kaldırılmasına İlişkin
   Tasarı Taslakları hakkında değerlendirme..................... 59

1. Genel Olarak........................................................................................................ 62
2. Teftiş ve Uygulaması......................................................................................... 66
3. İşin Durdurulması............................................................................................... 67
4. İşin Durdurulmasının Çalışanlara Etkisi.......................................................... 70

VII.  Teknik ve Tıbbi İş Güvenliğinin Kurumsal Unsurları................................. 71

1. Genel Olarak........................................................................................................ 71
2. İş Sağlığı ve Güvenliğine Yönelik Eleman Çalıştırma.................................... 73

2.1.  İşyeri Hekimi ve Diğer Sağlık Personeli................................................. 73

1. Genel olarak..................................................................................... 73
2. İşyeri hekimi ve diğer sağlık personeli görevlendirme
   yükümlülüğü................................................................................... 75
3. İşyeri sağlık ve güvenlik birimi kurma yükümlüğü.................... 76

1. İşyeri hekiminin yetkileri............................................................... 80
2. İşyeri hekiminin yükümlülükleri................................................... 81
3. Diğer sağlık personelinin nitelikleri ve görevlendirilmeleri...... 82
4. Diğer sağlık personelinin görevleri.............................................. 82
5. Diğer sağlık personelinin yetkileri............................................... 83

2.1.10.  Diğer sağlık personelinin yükümlülükleri................................. 83

2.2.  İş Güvenliği Uzmanı.................................................................................. 83

1. Genel olarak.................................................................................... 83
2. İş güvenliği uzmanı görevlendirme yükümlülüğü..................... 84
3. İşyeri sağlık ve güvenlik birimi kurma yükümlüğü.................... 85
4. İş güvenliği uzmanlarının görevleri............................................. 86

2.2.i>. İş güvenliği uzmanlarının yetkileri............................................... 88

2.2.6. İş güvenliği uzmanlarının yükümlülükleri.................................... 88

2.3. Yaptırımlar.................................................................................................... 89

3. Risk Değerlendirmesi......................................................................................... 89
4. Sağlık Gözetimi.................................................................................................... 91
5. Acil Durumlarla İlgili İşverenin Yükümlülükleri............................................. 91
6. İşyerinde Giddi, Yakın ve Önlenemeyen Tehlike Halleri............................... 92

1. Ciddi, Yakın ve Önlenemeyen Tehlike Halinde İşverenin
   Yükümlülükleri........................................................................................... 92
2. Ciddi ve Yakın Tehlike Halinde Çalışanların Çalışmaktan
   Kaçınma Hakkı........................................................................................... 92

7. İşverenin Çalışanlan Bilgilendirme Yükümlülüğü.......................................... 93
8. işverenin Çalışanların Eğitim Almasını Sağlama Yükümlülüğü.................... 95

1. Genel Olarak............................................................................................... 95
2. Eğitim Programlarının Planlanması ve Düzenlenmesi........................... 98
3. Eğitim Programının Konulan.................................................................... 99
4. Eğitim Sonucunda Ölçme-Değerlendirme ve Belgelendirme............. 100

9.  İşverenin, Çalışanlannm Görüşlerini Alma ve Katılımlanm
Sağlama Yükümlülüğü..................................................................................... 100

10.   Çalışanların Yükümlülükleri.......................................................................... 101

                               İKİNCİ BÖLÜM

 TEKNİK VE TIBBİ İŞ GÜVENLİĞİNİN HUKUKİ ESASLARI I. Ekranlı Araçlarla Yapılan Çalışmalarda İş Sağlığı ve Güvenliği.................. 107

1. Giriş..................................................................................................................... 107
2. Temel Kavramlar............................................................................................... 109
3. Ekranlı Araçlann Çalışan Sağlığına Etkisi..................................................... 110

1. Genel Olarak............................................................................................. 110
2. Rahatsızlıklar............................................................................................ 111

1. Göz ve görme rahatsızlıkları........................................................ 111
2. Radyasyona maruziyete bağlı rahatsızlıklar............................. 113
3. Ergonomi kaynaklı fiziksel rahatsızlıklar.................................... 114
4. Psikolojik rahatsızlıklar................................................................ 118

4. İlgili Mevzuat.................................................................................................... 120
5. İşverenin Yükümlülükleri................................................................................ 123

5.1. Genel Olarak.............................................................................................. 123

1. Ekranlı Araçla Çalışma Merkezinin Donatımındaki
   Yükümlülükler.......................................................................................... 124
2. Çalışma Ortamı......................................................................................... 126
3. Operatör-Bilgisayar Arayüzü................................................................ 126
4. Günlük Çalışma Düzeni........................................................................... 127
5. Gözlerin Korunması................................................................................. 128

5.7.  Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Eğitimi............................................... 128

6. Değerlendirme ve Sonuç.................................................................................. 130

II.   İş Güvenliği Kişisel Koruyucu Donanımlarının Kullanımına

İlişkin Hukuki Esaslar....................................................................................... 133

1. Genel Olarak...................................................................................................... 133
2. Kişisel Koruyucu Donanınım Tanımı............................................................ 134
3. Kişisel Koruyucu Donanım Türleri................................................................ 135

5. İşverenin Yükümlülüklerine İlişkin Genel Hükümler................................... 145
6. Kişisel Koruyucu Donanımların Değerlendirilmesi, Seçimi ve
   Kullanımı............................................................................................................ 147
7. CE Uygunluk İşareti ve İşveren Yükümlülükleri.......................................... 150
8. Kişisel Koruyucu Donanım Eğitimi............................................................... 151
9. Çalışanın Sorumlulukları.................................................................................. 152

10.  Değerlendirme ve Sonuç............................................................................... 153

III.    İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartlan................... 155

1. Genel Olarak...................................................................................................... 155
2. İşverenlerin Yükümlülükleri............................................................................ 156

1. Genel Yükümlülükler............................................................................... 156
2. İş Ekipmanı ile İlgili Kurallar.................................................................. 157

2.2.1.  Asgari Gerekler............................................................................. 157

1. Genel olarak..................................................................... 157
2. İş ekipmanlarında bulunacak asgari genel gerekler ... 157
3. Özel tipteki iş ekipmanında bulunacak asgari ek
   gerekler............................................................................. 160

2.2.2.  Güvenlik Düzeyi........................................................................... 163

1. Genel olarak..................................................................... 163
2. Tüm iş ekipmanları için genel hükümler...................... 163
3. Kendinden hareketli veya bir başka araç vasıtasıyla
   hareket edebilen iş ekipmanlarının kullanımı ile

ilgili hükümler.................................................................. 163

1. Yük kaldırmada kullanılan iş ekipmanı ile ilgili
   hükümler........................................................................... 164
2. Yüksekte yapılan geçici işlerde, iş ekipmanının
   kullanımı ile ilgili hükümler............................................. 166

2.3.  İş Ekipmanının Kontrolü......................................................................... 169

1. işverenin Yükümlülüğü............................................................... 169
2. Genel Hususlar............................................................................. 170
3. Periyodik Kontrole Tabi İş Ekipmanları.................................... 173

1. Basınçlı kap ve tesisatlar................................................ 173
2. Kaldırma ve iletme ekipmanlan...................................... 175
3. Tesisatlar.......................................................................... 177
4. Tezgâhlar............................................................................. 179

1. Özel Risk Taşıyan İş Ekipmanı............................................................... 179
2. iş Sağlığı ve Ergonomi............................................................................ 179
3. Çalışanların Bilgilendirilmesi.................................................................. 179
4. Çalışanların Eğitimi.................................................................................. 180
5. Çalışanların Görüşlerinin Alınması ve Katılımlarının
   Sağlanması............................................................................................... 180

3. Periyodik Kontrolleri Yapmaya Yetkili Kişilerin Bildirimi........................ 180
4. Periyodik Kontrollerde Yetkilendirme, Eğitim ve Denetim......................... 181
5. Değerlendirme ve Sonuç................................................................................. 181

IV  Titreşime Maruz Kalan Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği..................... 183

1. Giriş..................................................................................................................... 183
2. Titreşim Kavramı............................................................................................... 184
3. Titreşimin Etkileri.............................................................................................. 186
4. Titreşim Sınır Değerleri ve Ölçümü................................................................ 188
5. Maruziyetin Belirlenmesi................................................................................. 189
6. Risk Değerlendirmesi....................................................................................... 190
7. Titreşim Maruziyetinin Önlenmesi veya Azaltılması................................... 191
8. Sağlık Gözetimi.................................................................................................. 192
9. Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Eğitimi......................................................... 195

10. Yönetmeliğin Uygulanması Bakımından Özel Koşullar............................ 195
11. Değerlendirme ve Sonuç............................................................................... 196

1. Gürültü ve İnsan Sağlığına Etkileri................................................................. 199
2. İlgili Mevzuat.................................................................................................... 202

3. Maruziyet Sınır Değerleri ve Maruziyet Eylem Değerleri........... 203
4. Maruziyetin Belirlenmesi......................................................... 205
5. Risklerin Değerlendirilmesi...................................................... 206
6. Maruziyetin Önlenmesi veya Azaltılması.................................. 207
7. Kişisel Korunma.................................................................... 211
8. Maruziyetin Sınırlanması......................................................... 212
9. Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Eğitimi..................................... 212

10. Çalışanlara Danışılması ve Katılımlarının Sağlanması............... 213
11. Sağlık Gözetimi..................................................................... 213
12. Değerlendirme ve Sonuç....................................................... 215

Önlemleri............................................................................................................... 219

1. Giriş.................................................................................................................... 219
2. 89/654/EEC sayılı Avrupa Birliği Direktifi ve Türk
   Hukukundaki Yansıması................................................................................. 222
3. İşverenin Yükümlülükleri................................................................................ 225

1. Genel Yükümlülükler............................................................................... 225
2. Özel Yükümlülükler................................................................................. 226

1. Binaların yapısı ve dayanıklılığı................................................. 227

1. Elektrik tesisatı.............................................................................. 227
2. Acil çıkış yollan ve kapıları......................................................... 228
3. Yangınla mücadele....................................................................... 229
4. Kapalı işyerlerinin havalandırılması........................................... 230
5. Ortam sıcaklığı............................................................................... 230
6. Aydınlatma.................................................................................... 231
7. İşyeri tabanı, duvarları, tavanı ve çatısı.................................... 232
8. Pencereler...................................................................................... 233

1. Kapılar ve girişler....................................................................... 234
2. Ulaşım yollan - tehlikeli alanlar................................................ 235
3. Merdivenler................................................................................ 236
4. Yürüyen merdivenler ve bantlar için özel tedbirler............... 237
5. Yükleme yerleri ve rampalar...................................................... 237
6. Asansörler.................................................................................. 238
7. Çalışma yeri boyudan ve hava hacmi - çalışma yerinde
   hareket serbestliği...................................................................... 238
8. Dinlenme yerleri......................................................................... 239
9. Yemek yeme yeri........................................................................ 239

1. Gebe ve emziren kadınlar.......................................................... 239
2. Soyunma yeri ve elbise dolabı................................................. 240
3. Duşlar ve lavabolar.................................................................... 240
4. Tuvalet ve lavabolar.................................................................. 241
5. Atık sulara drenaj kanalı........................................................... 241
6. ilkyardım odaları......................................................................... 241
7. Engelli çalışanlar........................................................................ 241
8. Açık alanlardaki çalışmalarda özel önlemler........................... 242
9. Bannma yerleri............................................................................ 242
10. Çalışan konudan........................................................................ 243

3.3. Çalışanların Bilgilendirilmesi, Görüşlerinin Alınması ve

Katılımlarının Sağlanması Yükümlülüğü.............................................. 243

4. Değerlendirme ve Sonuç.................................................................................. 243

VII.   Elle Taşıma İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği.............................................. 245

1. Genel Olarak...................................................................................................... 245
2. Elle Yük Kaldırmada Dikkat Edilecek Ergonomik Hususlar........................ 247
3. İşverenin Yükümlülükleri................................................................................ 248

1. Genel Olarak............................................................................................. 248
2. Çalışma Biriminin Düzenlenmesi........................................................... 252
3. Önleyici Tedbirler................................................................................... 255
4. İşçilerin Bilgilendirilmesi........................................................................ 255

4.  Değerlendirme ve Sonuç................................................................................. 255

VIII.    Kimyasal Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde İş Sağlığı ve
Güvenliği........................................................................................................... 257

1. Giriş.................................................................................................................... 257
2. Kimyasal Madde Kavramı............................................................................... 257
3. Kimyasal Maddelerin İnsan Sağlığına Etkisi................................................ 259

1. Genel Olarak............................................................................................. 259
2. Kimyasal Maddelerin Neden Olduğu İş Kazaları ve Ani

Sağlık Problemleri.................................................................................... 260

3.3.  Kimyasal Maddelerin Neden Olduğu Meslek Hastalıkları................ 262

4. İlgili Mevzuat.................................................................................................... 264
5. Tehlikeli Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Alınması Gereken
   Önlemler.......................................................................................................... 265
6. Kullanımı Yasak Olan Kimyasal Maddeler................................................... 268