GİRİŞ

 1. SUNUŞ, ÇALIŞMANIN AMACI, ÇALIŞMA PLANI VE KONUNUN SINIRLANDIRILMASI

I. SUNUŞ

Borçlar hukuku sistemimizin temel ilkelerinden olan sözleşme öz­gürlüğü ve bu özgürlüğün doğal bir yansımasını oluşturan tip özgürlü­ğü, mevcut hukukî düzenlemelerin ekonomik gelişmelere ayak uy­durmasının zorluğu karşısında önemli bir hukukî çare niteliği taşımak­tadır. Bu özgürlük sayesinde bireyler, ekonomik ihtiyaçlarını karşıla­mak amacıyla, kanunlar tarafından kısmen ya da tamamen öngörül­meyen sözleşme tipleri yaratabilmektedirler. Böylece borçlar hukuku, ekonomik gereksinimlerin etkili bir şekilde karşılanmasını mümkün kılan bir esnekliğe kavuşturulmuş olmaktadır.

  İnançlı işlemler de varlıklarını esas itibariyle hukuk düzeninin kar­şılayamadığı pratik gereksinimlere ve dolayısıyla tip özgürlüğüne borçludur. Zira inançlı işlemlerin tarafları, varmak istedikleri hukukî sonuç bakımından kanunların kendilerine sunduğu imkânları yetersiz bulmakta ve devralanı tam hak sahibi sıfatına kavuşturacak inançlı devirler gerçekleştirme yoluna gitmektedirler. Bu yetersizlik özellikle güvenceler alanında görülmektedir. Şahsî güvenceler güvence verenin malvarlığının azalması riski dolayısıyla her zaman değer kaybedebi­lirken; aynî güvenceler ise özellikle icra yoluyla paraya çevirme kura­lının sebep olduğu masraflar ve zaman kaybı gibi olumsuzlukları bün­yesinde barındırmaktadır. Bunun dışında bir malvarlığı değerinin uzun süreli ya da birden çok hukukî işlem yapılmasını gerektirecek şekilde yönetilmesi söz konusu olduğunda, yetkilendirme işlemleri ancak temsil ve vekâlet hukuku çerçevesinde gerçekleştirilebilir. Bu sebeple yöneten, ancak sınırlı bir hareket alanına sahip kılınabilmektedir. Mevcut hukuk düzenimiz çerçevesinde, tek bir işlemle, yönetenin, yö­netim ediminin içeriğini belirleme hususunda tamamen bağımsız karar alabilecek şekilde yetkilendirilmesi mümkün görünmemektedir. İnançlı işlemler, güvence elde eden alacaklının ya da yönetenin doğrudan mülkiyet hakkının tanıdığı yetkilerle donatılmasını mümkün kıl­mak suretiyle, bireylerin hukuk kuralları aracılığıyla ulaşamadıkları birtakım hukukî sonuçlara ulaşmalarını sağlama ve böylece bir anlam­da hukuk düzenindeki boşlukları doldurma görevini yerine getirmek­tedir.  

II. ÇALIŞMANIN AMACI

Çalışma konusunun seçiminde, Kıta Avrupası hukuk sistemine dâ­hil ülkelerde inançlı işlemlere ilişkin son dönemdeki gelişmeler de et­kili olmuştur. Söz konusu işlemlerin Fransız hukukunda kanunî dü­zenlemeye kavuşturulması bu hususta önem arz etmektedir. Aynı şe­kilde Trust'a Uygulanacak Hukuk ve Trust'm Tanınmasına Dair Lahey Konvansiyonu'nun İsviçre tarafından onaylanması ve bu doğ­rultuda iç hukukta yapılan değişiklikler de, Kıta Avrupası hukuk sis­temine dâhil ülkelerde inançlı işlem teorisinin ciddi bir değişim süre­cine girdiğini ortaya koymaktadır. İnançlı işlemlerin Anglo-Amerikan hukuk sisteminin yarattığı trust işlemine yakınlaşması şeklinde ger­çekleşen bu değişim, trust işleminin inananın korunması hususunda sunduğu imkânlara duyulan gereksinimden kaynaklanmaktadır. Bu imkânların eksikliği Türk hukukunda da, özellikle taşınmazlar alanın­da ciddi şekilde hissedildiğinden, söz konusu değişimin yakın gele­cekte Türk hukukuna yansıması kuvvetle muhtemeldir. Dolayısıyla ta­şınmazları konu edinen inançlı işlemlerin bu açıdan incelenmesi, ül­kemiz hukuk teorisi ve uygulamasında anılan sürece dikkat çekilmesi bakımından son derece önemlidir.

III. ÇALIŞMA PLANI VE KONUNUN SINIRLANDIRILMASI

Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde inançlı işlemlerin genel teorisi ele alınmış ve söz konusu işlemlerin hukukî sınırlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu çerçevede ilk olarak inançlı işlemlerin tanımı, ekonomik hayatta karşı­ladığı gereksinimler ve konu edinebileceği malvarlığı değerleri ince­lenmiştir. Ardından inançlı işlem kavramının daha iyi anlaşılabilmesi ve ikinci ve üçüncü bölümde yapılacak açıklamalara temel oluşturma­sı bakımından son derece önemli gördüğümüz tarihçe ve karşılaştır­malı hukuk boyutu inceleme konusu yapılmıştır. Zira Roma, Cermen ve Anglo-Amerikan hukuk sistemlerinde oldukça farklı yapı ve hü­kümleri haiz olan söz konusu işlemlerin ele alınması, günümüz teorisinin nasıl şekillendiğinin anlaşılması ve doktrinde ileri sürülen çeşitli teorilerin değerlendirilmesi bakımından gereklilik arz etmektedir. Bi­rinci bölüm, Kıta Avrupası hukuk sistemine dâhil ülkelerde ve ulusla­rarası düzeyde gerçekleşen, inançlı işlem teorisinin geleceğine dair ipuçları verebilecek gelişmelerin ortaya konması ile tamamlanmıştır.  

İkinci ve üçüncü bölümlerde söz konusu işlemlerin taşınırlara ve alacak haklarına ilişkin yönü bir kenara bırakılmış, inceleme tamamen taşınmazları konu edinen inançlı işlemler üzerine yoğunlaştırılmıştır. Bu doğrultuda ikinci bölümde öncelikle taşınmazları konu edinen inançlı işlemlerin sınıflandırılması konusu ele alınmış ve bu hususta doktrinde ileri sürülen çeşitli ölçütler değerlendirilmiştir. Bölümün devamında söz konusu işlemlerin unsurlarını oluşturan inanç anlaşma­sı ve devir işlemi detaylı bir şekilde incelenmiştir. Bu kapsamda inanç anlaşmasının sözleşme, devir işleminin ise kazandırıcı işlem niteliği tespit edilmiş; işlemin hükümlerinin belirlenmesinde son derece önemli bir role sahip olan inanç anlaşmasının işlevleri ve hukukî nite­liği üzerinde özellikle durulmuştur. Sonrasında, inanç anlaşmasının kendine özgü niteliğinin ortaya konabilmesi ve belirgin hâle getirile­bilmesi bakımından değer taşıyan, inançlı işlemlerin taşınmaz rehni ile doğrudan temsil ve dolaylı temsil kurumlarıyla olan ilişkisi ele alın­mıştır. Doktrinin görüş çeşitliliği bakımından oldukça zenginleştiği bu hususta yapılan açıklamalarda, öncelikle işlem ve kurumlara ilişkin genel bilgiler verilmesi, ardından doktrin tarafından ileri sürülen gö­rüşlerin değerlendirilmesi şeklinde bir yol izlenmiştir. Bölüm, dolaylı temsil - inançlı işlem ilişkisi bağlamında nam-ı müstear kavramına ilişkin açıklamalarla sona ermektedir.

  İnançlı işlemler özellikle güvenceler alanında ciddi gereksinimleri karşıladığından, uygulamada kendisine önemli bir yer edinmiştir. Do­layısıyla inançlı işlemlerin herhangi bir sebeple geçersizlik yaptırımıy-la karşı karşıya bırakılması son derece olumsuz sonuçlar doğurur. Bu çerçevede üçüncü bölümde taşınmazları konu edinen inançlı işlemle­rin geçerliliği sorunu ele alınmış; hukukî sebep eksikliği, şekil şartla­rına uyulmaması ve muvazaa gibi işlemin geçersizliği sonucunu doğu­rabilecek ihtimallerin bertaraf edilmesi hususunda çaba harcanmıştır. Konuya ilişkin açıklamalarda da inançlı devirlerin benzer hukukî ku­rum ve işlemlerle ilişkisi konusunda izlenen yöntem benimsenmiştir. Bu doğrultuda öncelikle söz konusu geçersizlik sebeplerinin unsurla­rına ve yaptırımlarına ilişkin genel bilgilere yer verilmiş; ardından inançlı işlemler, bu unsurlar çerçevesinde değerlendirmeye tâbi tutul­muştur.  

Üçüncü bölümün ikinci ve son ana başlığını inançlı işlemlerin hü­kümleri oluşturmaktadır. Bu hususta ilk olarak kendine özgü nitelik taşıyan inanç anlaşmasına uygulanabilecek kanun hükümleri tespit edilmiştir. Ardından söz konusu hükümler de dikkate alınarak, inançlı işlemlerin genel yapı ve işleyişi çerçevesinde tarafların hak ve yüküm­lülükleri belirlenmiş; bu yükümlülüklerin ihlâli ihtimalinde taraflarca başvurulabilecek hukukî çareler inceleme konusu yapılmıştır. Bölü­mün son kısmı ise inançlı işlemlerin sona ermesi bahsine ayrılmıştır.

Üçüncü bölümde, inançlı olarak devrettiği taşınmaz üzerindeki yetkilerini kaybeden inananın gerek inanılana gerekse de inanılanın alacaklılarına ve üçüncü kişilere karşı korunması hususu, önemine bi­naen detaylı bir incelemeye tâbi tutulmuştur. Zira malik sıfatını ve do­layısıyla taşınmaz mülkiyetinden doğan tüm yetkilerini inanılana dev­retmesi sonucunda inanan, inanılana karşı ileri sürebileceği aynî hak ve yetkilerinden mahrum kalmaktadır. Taşınmazın iadesini talep husu­sunda inananı aynî nitelikli bir korumaya kavuşturma çabaları, inançlı işlemlerin Cermen hukukundaki karşılığı olan Treuhand ve Anglo-Amerikan hukuk sistemindeki karşılığını oluşturan trust işlemlerinin yapısı ve işleyişinden yararlanma arzusunu beraberinde getirmiştir. Böylece bu işlemlerin temel esaslarının Roma hukukuna dayanan mülkiyet anlayışıyla bağdaşıp bağdaşmadığı sorunu gündeme gelmiş ve konunun bu doğrultuda çeşitli yönleriyle ele alınması gerekliliği ortaya çıkmıştır.

  Çalışmanın konusunu taşınmazların inançlı işlemle devri oluştur­duğundan, taşınır ve alacak haklarını konu edinen işlemlere ilişkin geçerlilik sorunları incelenmemiştir. Bu çerçevede TMK¹ md. 766/1 hükmü dolayısıyla taşınırları konu edinen inançlı işlemler bakımından ciddi bir geçersizlik riski teşkil eden kanuna karşı hile, taşınmazlar bakımından tipik bir geçersizlik sebebi oluşturmadığından çalışma kapsamında ele alınmamıştır.  

Çalışma taşınmazları konu edinen inançlı işlemlerin maddî hukuk alanında incelenmesi amacıyla gerçekleştirildiği için, konunun güven­ce amaçlı inançlı devirlerde söz konusu olan paraya çevirme ve tasar­rufun iptali davası gibi usulî yönleri üzerinde durulmamıştır.

Çalışmada inanç konusu taşınmazın üçüncü kişilerden elde edildiği ihtimaller de ele alınmakla birlikte, aksi belirtilmedikçe açıklamalar, taşınmazın inanandan elde edildiği ihtimaller dikkate alınarak yapıl­mıştır.

ÖNSÖZ

Taşınmazların İnançlı İşlemle Devri başlıklı bu yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Medenî Hukuk Yüksek Lisans Programı çerçevesinde, 24.06.2013 tarihinde, Prof. Dr. İhsan ERDOĞAN, Prof. Dr. M. Fadıl YILDIRIM ve Prof. Dr. Hasan AY­RANCI'dan oluşan jüri önünde savunulmuş ve oybirliğiyle başarılı bulunmuştur. Bu tezde de tezlerin savunulduğu gibi yayımlanması esasına mümkün olduğunca bağlı kalınmıştır. Bununla birlikte, sonra­dan fark edilen birtakım yazım hataları düzeltilmiş, kaynaklara yapı­lan atıflar güncellenmiştir.

Doktrinde, inançlı işlemlere ilişkin çalışmaların söz konusu işlem­lerin genel teorisi üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Ancak eşya hukukunun şekilci yapısının, özellikle de tescil ilkesinin devreye gir­mesi karşısında, bu işlemlerin taşınmazlar alanında ayrı bir inceleme­ye tâbi tutulması gereklilik arz etmektedir. Ülkemiz uygulamasında taşınmazların inançlı devri işlemlerinin diğer malvarlığı değerlerini konu alan inançlı işlemlere oranla açıkça öne çıkması, bu gerekliliği daha da belirgin hâle getirmiştir. Çalışmamız bu çerçevede, inançlı işlemlerin sadece taşınmazlar açısından, sistematik bir şekilde ele alınması amacıyla gerçekleştirilmiştir.

İnançlı işlemlere ilişkin kanunî bir düzenlemenin bulunmaması, doktrinde konuya ilişkin çok çeşitli görüşlerin ileri sürülmesine sebep olmuştur. Görüş ayrılıkları, konunun sistematik bir incelemeye tâbi tutulmasını önemli ölçüde zorlaştırmıştır. Anılan görüşlerden taşın­mazları konu edinen inançlı işlemlerin niteliğine uygun düşenlerin tespiti ve değerlendirilmesi, çalışmanın oluşturulması aşamasında cid­di bir çaba harcanmasını gerektirmiştir. Son derece soyut nitelik taşı­yan teorik bilgilerin taşmmazlara ilişkin tapu sicili ve Yargıtay uygu­lamalarıyla bir arada ele alınması da, beklendiği gibi, kolay olmamış­tır.

  Gerek konunun seçimi gerekse de çalışmanın oluşturulması aşa­masında görüşlerini ve desteğini esirgemeyen, asistanlığını yapmaktan büyük bir onur duyduğum tez danışmanım ve saygıdeğer hocam Prof. Dr. İhsan ERDOGAN'a teşekkürü bir borç bilirim.