Kargo Gönderim Saatleri;
Yeni Üyelik
Üye Girişi
Osmanlı Devletinde Yabancılara Verilen Kamu Hizmeti İmtiyazları
Osmanlı Devletinde Yabancılara Verilen Kamu Hizmeti İmtiyazları
Seda ÖRSTEN ESİRGEN
Sayfa Sayısı
:
301
Kitap Ölçüleri
:
16x23 cm
Basım Yılı
:
2012
ISBN NO
:
9786055593636
420,00
TL GİRİŞ İmtiyaz, sosyal bilimlerin çeşitli dallarında sıklıkla dile getirilen; hukukta ise, azınlık haklarından ticaret hukukuna, diplomatik ayrıcalıklarından kamu hizmeti imtiyazlarına kadar uzanan geniş bir yelpazede ele alınan bir kavramdır. Bu açıdan farklı anlamlarda kullanılmak suretiyle, değişik uygulama alanlarına sahiptir. İdare hukuku alanında imtiyaz, kamu hizmeti kavramı ile ilişkili olarak gelişmiştir. Kamu hizmeti, Avrupa kökenli bir kavram olup, temelinde modern devlet olgusu yatmaktadır. Modern devlette kamu hizmeti kavramının kapsamı, her zaman tartışma konusu olmuş; bu nedenle ortak bir tanımın doğması müm¬kün olamamıştır. Ancak bu süreçte, kamu hizmetinin özel kişiler tarafından görülmesinde çeşitli usuller geliştirilmiştir. İmtiyaz usulü, bunlar arasında önemli bir yer tutmaktadır. Kamu hizmeti imtiyazı, özel bir kişinin kendi sermayesiyle, hasan kendi¬sine ait olmak üzere bir kamu hizmetini oluşturması ve/veya işletmesi usulüdür. Tarih boyunca imtiyaz usulüne benzer işleve/kapsama sahip kavramlara rast¬lanmakla beraber, imtiyazın kamu hizmetinin görülme usullerinden biri olduğu fikri ve hukukî çerçevesi, kamu hizmeti kavramının da gelişmesine paralel şe¬kilde, esas olarak XIX. yüzyıl Fransa′sında ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti′nde ise, imtiyaz usulünün XIX. yüzyılın ortalarından iti¬baren uygulanmaya başlanması, Devlet içinde ortaya çıkan yenileşme hareketle¬ri izlenerek değerlendirilmelidir. Bu açıdan, III. Selim zamanından başlayarak, ileri görüşlü padişahların, Batı kültürü ile tanışan bürokrat ve aydınların, Avru¬pa başkentlerinde kurulan elçiliklerin etkisiyle, Avrupa′daki gelişmelerin ya¬kından izlenmesi ve bazı kamu hizmetlerinin oluşumu için zemin hazırlamıştır. Zira Tanzimat dönemine gelindiğinde, ülkedeki koşulların, Devleti kamu hiz¬meti alanında eksiklikler ve yoksunluklarla karşı karşıya bıraktığı farkedilmiştir. Diğer taraftan, Osmanlı Devleti′nde kamu hizmeti imtiyazı uygulamasına başvurma kararının alınmasında, Devletin yüzleştiği sorunlar kadar, Avrupa′da ortaya çıkan sermaye birikiminin yatırım alanı arayışının da etkisi vardır. Dola¬yısıyla imtiyaz usulünün, ülkenin iç ve dış, siyasal ve ekonomik bütün dinamik¬lerinin eş zamanlı olarak birleşmesiyle uygulanmaya başlandığı ifade edilebilir. Bu noktada yüzyıllara dayanan bir geçmişe sahip kapitülasyonlar da, im¬tiyaz verilmesinde gerek iç, gerek dış neden şeklinde değerlendirilebilecek en önemli olgulardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Literatürde imtiyaz ile kapitülasyon kavramları arasında anlam birliği bu¬lunması, Osmanlı hukuk sisteminde kamu hizmeti imtiyazlarının değerlendiril¬mesinde yanılgıya düşülmesine neden olmaktadır. Bu nedenle kapitülasyon ile kamu hizmeti imtiyazı arasındaki çağrışım ve etkileşim üzerinde durulması, konunun anlaşılabilirliğinin sağlanmasında önemli bir aşama olacaktır. Kapitülasyon, adlî, idarî ve ekonomik alanlarda Devletin egemenliğini kı¬sıtlayıcı niteliğe dönüşmüş bir kavramdır. Oysa imtiyaz, kamu hizmetinin yeri¬ne getirilmesinde özel kişilere başvurulmasını sağlayan bir usuldür. Kapitülas¬yonun tek taraflı iradeye dayalı ihsan şeklindeki niteliğine karşılık; imtiyaz usu¬lü, iki tarafın karşılıklı iradelerine dayanan bir sözleşme çerçevesinde yürütül¬müştür. Diğer taraftan, kapitülasyonlar kapsamında yabancı devlet vatandaşları Osmanlı ülkesinde adlî, idarî ve ekonomik alanlarda çeşitli ayrıcalıklara sahip kılınmışken; imtiyaz usulünde özel kişi, Osmanlı Devleti ile imzaladığı bir idarî sözleşme ile, bir kamu hizmetinin kurulmasını ve/veya işletilmesini üstlenerek birtakım haklara sahip olduğu gibi, Devlete karşı bazı yükümlülükler de yük¬lenmektedir. Dolayısıyla kapitülasyonlar ile kamu hizmeti imtiyazları arasında doğrudan bir ilişki olmayıp; aralarındaki etkileşim, kapitülasyonların yerli ser¬maye birikimini engelleyerek, kamu hizmeti imtiyazlarının uygulanmasında yabancı sermayenin desteğine ihtiyaç duyulması sonucunu doğurması bakımın¬dan önemlidir. Bu açıdan kamu hizmeti imtiyazı, aynı zamanda yabancı serma¬yenin Osmanlı Devleti′ne girişindeki hukukî araçlardan biri olarak kabul edile¬bilir. Osmanlı Devleti′nde bir yabancı özel kişiye kamu hizmeti imtiyazı ve¬rilmesi, siyasî ve ekonomik etkenlerin yoğun olarak devreye girmesine neden olduğu gibi; devletlerin, bürokratların, diplomatik temsilcilerin, yerli ve yabancı sermaye sahiplerinin, Müslüman ve gayrimüslim aracıların da dâhil olduğu mücadelelere yol açmıştır. Bu durum, en açık haliyle demiryolu imtiyazlarında görülmektedir. Demiryolları, doğurduğu ekonomik, siyasal ve toplumsal sonuçlarla Os¬manlı Devleti′nde kısa zamanda büyük ölçekli etkiler yaratmıştır. Bağdat De¬miryolu ve Chester Projesi, bu konuda en dikkat çekici örneklerdir. Ancak Os¬manlı Devleti′nde yabancılara verilen kamu hizmeti imtiyazlarının çoğunlukla siyasal ve ekonomik yönü ağır basmış; hukuksal yönü gölgede kalmıştır. İmtiyaz usulünün uygulanmaya başlayıp, 1910 yılında bir kanunla düzen¬lenmeye varan gelişim çizgisinde, imtiyazlarla ilgili düzenlemeler, çeşitli irade, kanun ve nizamnamelerde dağınık şekilde de olsa yer bulmuş; Devlet tarafından zaman zaman sözleşme ve şartname örnekleri yayımlanmıştır. 1850′lerden itibaren uygulanmakta olan imtiyaz usulünün yasal bir daya¬nağa kavuşması, 10 Haziran 1326 (1910) tarihli "Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazca Hakkında Kanun"\xn kabulüyle gerçekleşmiştir. Söz konusu Kanun, Tanzimat dönemi resepsiyon hareketlerinin ardından, millî bir kanun olarak karşımıza çıkmakta; aynı zamanda Cumhuriyet dönemi imtiyaz uygulamalarının da hareket noktasını oluşturmaktadır. Birinci bölümde imtiyaz kavramının tanımı, hukuksal niteliği ve tarihsel gelişimi ile Türk idare hukukunda kamu hizmeti imtiyaz sözleşmelerine kısaca değinildikten sonra; ikinci bölümde, Osmanlı Devleti′nde kamu hizmeti imtiyaz sözleşmelerinin hukuksal özellikleri incelenmiştir. Ancak özellikle imtiyaz sa¬hibine tanınan haklar ve malî olanaklar bakımından dikkat çekici noktalar içer¬mesi nedeniyle çoğunlukla demiryolu imtiyaz sözleşmelerinden örnekler seçil¬miştir. Sözleşmelerin hukuksal özelliklerinin yanı sıra, imtiyazların verilme sü¬recinde Osmanlı Devleti ile yabancı devletler/şirketler arasındaki ilişkilerin de göz önüne serilmesi amaçlanmıştır. Üçüncü bölümde, II. Meşrutiyet döneminin önemli bir siyasal öğesi olan İttihat ve Terakki′′nin imtiyazlara yaklaşımı ile, hükümet programlarında, Mec¬lislerin yasama ve siyasal denetim faaliyetlerinde kamu hizmeti kavramına ve imtiyazlara ne şekilde yer verildiği incelenmiştir. Ayrıca Bağdat Demiryolu konusunun, II. Meşrutiyet döneminde ulusal ve uluslararası gündemi oldukça meşgul etmiş olması, ayrı bir başlık altında ele alınmasının uygun olacağını düşündürmüştür. Bu bölümde son olarak, Birinci Dünya Savaşı′nin sonuna uzanan bir tarihsel süreçte imtiyazlar ve imtiyazlı şirketlerle ilgili meydana ge¬len gelişmeler değerlendirilmiştir. Dördüncü bölüm ise, Millî Mücadele döneminde ülkedeki imtiyazların durumu ile Lozan Barış Görüşmelerinde imtiyazlar konusunun ne şekilde ele alındığına ilişkindir. Lozan Barış Görüşmelerinin kesintiye uğradığı dönemde gerçekleşen iki önemli olay, İzmir İktisat Kongresi′nin toplanması ve Chester imtiyazının T.B.M.M. tarafından onaylanması, bu bölümde birer alt başlık ha¬linde incelenmiştir. Çalışmanın en önemli kaynakları, Düstur′da. yayımlanmış imtiyaz söz¬leşmesi metinleri ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi′nde konuyla ilgili bulunan belgelerdir. Düstur, imtiyaz ile ilgili mevzuat açısından çalışmamızda başlıca kaynak¬lardan birini oluşturmuştur. Ancak Düstur′da tam metin olarak bulunan imtiyaz sözleşme ve şartname metinleri, imtiyaz verilme sürecinin sonunda ortaya çı¬kan, dolayısıyla ulaşılan son metinlerdir. Bu açıdan, aralarında inşasına başlan¬mamış hatlara ilişkin olan demiryolu imtiyaz sözleşmelerinin de bulunduğu dikkate alınmalıdır. İmtiyaz sözleşmelerinin ortaya çıkışı ve imtiyaz verilmesi sürecinin açık¬lığa kavuşması noktasında ise, arşiv belgeleri önem kazanmaktadır. Gerek kamu hizmeti imtiyazları, gerek maden imtiyazları konusunda, Başbakanlık Osmanlı Arşivi′nde çeşitli tasniflerde çok sayıda belge ve ek kaynak (harita, gazete habe¬ri, v.s.) bulunmaktadır. Arşiv çalışması, tek bir tasnif veya deftere özgülenme-yerek, konuyla ilgili görülen önemli belgelerin kullanılması tercih edilerek ger¬çekleştirilmiştir. Zabıt Cerideleri ise, II. Meşrutiyet döneminden T.B.M.M.′ne kadar, Mec¬lislerde imtiyazlarla ilgili yapılan tartışmaları göz önüne sermesi bakımından büyük önem arzetmektedir. Bu çerçevede, II. Meşrutiyet′ten itibaren imtiyaz tartışmaları, Meclis-i Ãyân, Meclis-i Mebusan ve T.B.M.M. Zabıt Cerideleri ile T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları çerçevesinde değerlendirilmiştir.XIX. yüzyılın ortasından itibaren Cumhuriyet′e kadar yabancılarla akdedilen kamu hizmeti imtiyaz sözleşmelerini ana hatlarıyla ele alan bu çalışmada, imtiyaz sözleşmele¬ri ile ilgili oldukları ölçüde dönemin siyasal ve ekonomik gelişmelerine de kısa¬ca değinilmiştir. Bu doğrultuda, sözleşmelerin hukuksal çerçevesi ile siyasal ve hukuksal gelişmelerin neden-sonuç değerlendirilmesinin bir arada yapılması amaçlanmıştır. ÖNSÖZ Osmanlı Devleti′nde yabancılara verilen kamu hizmeti imtiyazlarını konu alan araştırmamız, Türk hukuk tarihine Tanzimat döneminde giren bir hukuk kurumunun Cumhuriyete uzanan süreçte izlediği gelişimi ortaya koymayı amaç¬lamıştır. Kamu hizmetlerinin görülme usullerinden biri olan imtiyaz usulü, Os¬manlı Devleti′nde demiryollarından tramvaya, elektrikten havagazına kadar kamu hizmetlerinin çeşitli alanlarında gerçekleştirilen faaliyetlerin hukukî da¬yanağı olmuş; XIX. yüzyılın ortasından Lozan Barış Görüşmelerine değin yak¬laşık yetmiş yıllık bir dönemi etkilemiştir. Hukuk ve tarih gibi iki farklı disiplinin metodolojik farklılıklarının yanı sıra, konunun değişik boyutlarının varlığı, sistematik bir bütün içinde inceleme yapmayı zorlaştırmıştır. Ancak Osmanlı Devleti′nde söz konusu zaman dilimi içinde gerçekleşen imtiyaz faaliyetlerinden, sadece yabancılara verilenlerin konu olarak seçilmesi, çalışmanın kapsamını belirlemeye yardımcı olmuştur. Diğer taraftan, XIX. yüzyılda sermaye birikimine ve teknolojik olanakla¬ra sahip Avrupa devletlerinin siyasi nüfuz mücadelelerinde özellikle demiryolu imtiyaz sözleşmelerini araç olarak görmeleri, çalışmada dönemin siyasal ve ekonomik gelişmelerinden bağımsız değerlendirme yapmayı imkânsız kılmıştır. Dolayısıyla esas itibariyle sözleşmelerin hukuksal çerçevesi incelenip, dikkat çekici sözleşme örnekleri vurgulanırken; siyasal ve ekonomik gelişmelere de uygun bir yol izlenmeye çalışılmıştır. Konu seçiminde iki ana neden etkilidir. İlki, imtiyaz usulünün Türk Hu¬kuk Tarihine Tanzimat döneminde girmekle beraber, 10 Haziran 1326 (1910) tarihli "Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun" un halen yürürlükte bulunması ve konunun Türk hukukunda güncelliğini yitirmemiş ol¬masıdır. İkinci neden ise, kamu hizmeti imtiyazlarının gerek hukukçular, gerek ta¬rihçiler tarafından çeşitli yönlerden ele alınmış olmakla birlikte, bugüne kadar Türk Hukuk Tarihi alanında konuyla ilgili bir araştırma yapılmamış olmasıdır. Bu durum, çalışmada birçok eksiğin ve yanlışın bulunmasını kaçınılmaz kılsa da, anlayışla karşılanması ümit edilmektedir. Bu bilimsel çalışma, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ka¬mu Hukuku Anabilim Dalı Doktora Programı çerçevesinde hazırlanan ve jüri tarafından oybirliğiyle kabul edilen doktora tezinin değiştirilmiş ve geliştirilmiş biçimidir. Akademik hayatımın her aşamasında yakın ilgi ve desteğini benden esir¬gemeyen, bütün meşguliyetine rağmen yaptığı titiz okumalarla bana yol göste¬ren değerli hocam Sayın Prof. Dr. Gülnihâl Bozkurt′a en derin şükranlarımı sunarım. Gerek tezin yazım sürecindeki katkıları, gerek sınav sırasındaki eleştiri ve değerlendirmeleri için saygıdeğer hocalarım Prof. Dr. Ahmet Mumcu, Prof. Dr. Halil Cin, Prof. Dr. Gül Akyılmaz ve Doç.Dr. Nevin Ünal Özkorkut′a te¬şekkürü bir borç bilirim. Çalışmanın kitap haline gelmesini ve en iyi şartlarda okuyucuya ulaşma¬sını sağlayan Turhan Kitabevi′nin değerli çalışanlarına, titiz çalışmaları için içten teşekkürlerimi sunarım. Bu çalışma, sadece bir doktora programı süresi ve benim emeklerimle sı¬nırlı olmayıp; daha çok beni yetiştiren, eğitime herşeyden çok önem veren, öğ¬renim hayatımın her aşamasını benimle birlikte heyecan içinde yaşayan, büyük bir ailenin de emeklerinin ürünüdür. Annem Rezzan Örsten, babam Haluk Örs¬ten ve kardeşim Serra Örsten başta olmak üzere, bütün aileme verdikleri sevgi ve destek için teşekkür ederim; onlara minnettarlığım sonsuzdur. Yaşamın her alanında beni destekleyen, sevincimi ve sıkıntılarımı payla¬şan eşim Baran Esirgen′e ise, sabrı ve sevgisi için ne kadar teşekkür etsem az¬dır. Seda ÖRSTEN ESİRGEN Ankara, 2012 İÇİNDEKİLER GİRİŞ BİRİNCİ BOLUM GENEL OLARAK İMTİYAZ KAVRAMI 1- İmtiyazın Tanımı ve Unsurları 5 2- İmtiyazın Çeşitleri ve Tarihsel Gelişimi 12 3- İmtiyazın Hukukî Niteliği 19 4- İmtiyaz Sözleşmesinin Kurulması 21 5- Tarafların Hak \e Yükümlülükleri 24 A- İmtiyaz Veren İdare Açısından 25 B- İmtiyaz Sahibi Açısından 26 6- Sözleşmenin Sona Ermesi 29 7- İmtivaz Sözleşmelerinin Yargısal Denetimi 30 İKİNCİ BOLUM OSMANLİ DEVLETİ′NDE KAMI HİZMETİ İMTİYAZ SÖZLEŞMELERİNİN TARİHSEL VE HUKUKSAL ÇERÇEVESİ (1850-1910) 1 - Osmanlı Devletuıde İmtiyaz Kavramı 33 A- İmtiyaz Usulüne Başvurma Nedenleri 35 a- İç Nedenler 35 b- Dış Nedenler 45 B- İmtiyaz Konulan ve Çeşitleri 47 C- Temel Bir Örnek: Demiryolu İmtiyazları , 50 D- İmtiyaz Verilmesi Sürecindeki Çeşitli Etkenler 57 2- Osmanlı Devleti′nde Kamu Hizmeti İmtiyaz Sözleşmelerinin Hukuksal Çerçevesi 66 A- İmtiyaz ile İlgili Mevzuat 67 B- İmtiyazın Verilmesi 69 a- Başvuru 69 b-Yetki 75 c- Şekil ve Usul Şartlan 82 i. Mukavele-i İbtidai (Ön Sözleşme) 90 ii. Şura-yı Devlet İncelemesi 91 iii. Kefalet Akçesi 97 C- Sürelerle İlgili Hükümler 99 a- İmtiyaz Süresi 99 b- Süreyle İlgili Çeşitli Hükümler 102 D- Osmanlı İmtiyaz Sözleşmelerinde Taraflara Tanınan Hak ve Yükümlülükler 105 a- İmtiyaz Sahibinin Yükümlülükleri ; 106 b- İdarenin Üstün Yetkileri 108 c- İmtiyaz Sahibine Tanınan Haklar 109 i. Tekel Hakkı 109 ii. Ücret Alma Hakkı 110 iii. Kamulaştırma Yapılması 111 iv. Kamu Mallarından Yararlanma Hakkı 114 v. Malî Olanaklar 119 E- İmtiyaz Sözleşmesinden Doğan Uyuşmazlıklar 123 3- İmtiyaz Sahibi Şirketler 129 A- Şirketin Tabiiyeti ve Kuruluşu 131 B- Dahilî Nizamname 135 C- Şirketin Merkezi 137 D- Şirket Görevlileri 139 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE İMTİYAZLAR 1- İttihat ve Terakki′nin İmtiyazlara Bakışı ve Hükümet Programlarında İmtiyazlar 145 2- II. Meşrutiyet Dönemi Meclislerinde İmtiyaz Tartışmaları 158 3- 1326 (1910) tarihli Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun′un Kabulü 167 4- Bağdat Demiryolu İmtiyazı 186 5- Birinci Dünya Savaşı Döneminde İmtiyazlara Bir Bakış 196 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MİLLà MÜCADELE DÖNEMİ VE LOZAN BARIŞ GÖRÜŞMELERİNDE İMTİYAZLAR 1- Millî Mücadele Dönemi 212 A- Birinci T.B.M.M.′nde İmtiyazlar 214 B- Batılı Devletlerle Yapılan Antlaşmalar ve Gizli Görüşmeler 217 2- Lozan Barış Görüşmelerinde İmtiyazlar Sorunu 222 A- Birinci Lozan Görüşmeleri 223 B- İzmir İktisat Kongresi′nde Yabancı Sermaye ve İmtiyazlar 237 C-Chester İmtiyazı 239 D- İkinci Lozan Görüşmeleri 244 E- Lozan Barış Antlaşmasında İmtiyazların Düzenlenişi 257 SONUÇ 261 EKLER 265 BİBLİYOGRAFYA 279 DİZİN 289
© Copyright 2024
Sitemizde yayınlanan görsel ve yazılı