Medeni Muhakeme Hukukunda USUL EKONOMİSİ İLKESİ

ÖNSÖZ

"Medeni Muhakeme Hukukunda Usul Ekonomisi İlkesi" adlı bu çalışma, doçentlik başvurusu için gerekli olan özgün bilimsel eser koşullarına uygun hazırlanmaya çalışılmıştır. Bu kitabın tamamlanmasında, çalışma imkanı ve fırsatı tanıyan, maddi ve manevi desteğini hiçbir zaman esirgemeyen Fakül­temizin çok saygıdeğer Dekanı Prof. Dr. Sacit Adalı'ya;

Gözden geçirerek, tavsiyelerde bulunarak büyük katkı veren değerli ho­calarım, Prof. Dr. Erol Cansel, Doç. Dr. Gökçen Topuz, Doç. Dr. İbrahim Aşık, Doç. Dr. İlhami Söyler, Yrd. Doç. Dr. Murat Erdem, Yrd. Doç. Dr. İqbol Qoraboyev, Dr. Salih Polater'e; tashihlerde büyük desteklerini aldığım, Ar. Gör. Ahmet Sencer Önal, Ar. Gör. Arif Karakuş, Ar. Gör. Nevfel Akkaşoğlu, Ar. Gör. Zehra Betül Kulp, Ar. Gör. Özlem Demir, Ar. Gör. Mehmet Said Coşkun, Ar. Gör. Rabia Karaarslan'a ve desteklerini esirge­meyen Fakülte Sekreterimiz Erdem Kıymaz'a;

Bu çalışmanın hazırlanmasında bana her türlü desteği sağlayan, maddi ve manevi olarak her zaman yanımda olan, sevgili eşim Nüket, ablam Melek Bavbek, çocuklarım Cüneyd Emir ve Zeynep Zülal'e;

  Bu çalışmanın basımında ve dağıtımında büyük çaba harcayan, başta sa­yın Muharrem Başer olmak üzere, Yetkin Yaymevi'nin tüm çalışanlarına içten teşekkür ederim.  

Çalışmanın, okuyucu ve araştırmacılara faydalı olmasını dilerim.

Ankara Ekim 2013

  Yrd. Doç. Dr. Cumhur Rüzgaresen

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ........................7

İÇİNDEKİLER................................................................................. 9

KISALTMALAR............................................................................ 19

GİRİŞ............................................................................................ 23

KONUNUN SINIRLANMASI.......................................................... 25

                        BİRİNCİ BOLUM

USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN GENEL ANALİZİ

§ 1. MEDEN YARGIYA HÂKİM OLAN İLKELER VE USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN BU İLKELER

İÇİNDEKİ YERİ........................................................................... 27

A- MEDENİ YARGIYA HÂKİM OLAN

İLKELERİN TANIMI.............................................................. 27

B- MEDENİ YARGIYA HÂKİM OLAN İLKELERİN

ÖNEMİ ve İŞLEVLERİ........................................................... 29

C- MEDENİ YARGIYA HÂKİM OLAN

İLKELERİN ÇEŞİTLERİ......................................................... 30

D- MEDENİ YARGIYA HÂKİM OLAN

İLKELERİN DOĞUŞU............................................................ 31

E- MEDENİ YARGIYA HÂKİM OLAN İLKELERİN

TARİHTE BİLİMSEL ANLAMDA İNCELENMESİ................ 34

F- MEDENÎ YARGIYA HÂKİM OLAN İLKELER ARASINDA

USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN YERİ................................... 36 § 2. USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN ESASLARI........................ 38

A- GENEL OLARAK................................................................... 38

B- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN ANLAMI............................. 40

C- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN KONUSU ve KAPSAMI..... 45

D- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN UYGULANMA

BİÇİMİ ve SINIRLARI............................................................ 47

E- USUL EKONOMİST İLKESİNİN AMAÇLARI ve MEDENİ MUHAKEME HUKUKUNUN

AMACIYLA İLİŞKİSİ............................................................. 49

I- Usûl Ekonomisi İlkesinin Amaçlan.......................................... 49

II- Usûl Ekonomisi İlkesinin Medenî Muhakeme

Hukukunun Amacıyla İlişkisi................................................... 54

F- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ........ 58

I- Devlet ve Hâkim İçin Emredici Nitelikte Olması...................... 58

II- Dava Konusu Haktan Bağımsız Olarak

İhlâl Edilebilmesi.................................................................... 59

III- Devlet Açısından Vazgeçilemez Olması.................................. 60

G- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN ÖNEMİ ve İŞLEVLERİ........ 60

I-Önemi.................................................................................... 60

II-İşlevleri.................................................................................. 62

1. Adalete Erişimi Kolaylaştırması.......................................... 62
2. Hak Aramayı Kolaylaştırması............................................. 67
3. Devletin Dikkat ve Özen Yükümlülüğünü

Yerine Getirmesini Sağlaması............................................. 71

4-  Hukuk Kurallarını Yorumlama ve

Uygulama İmkânı Vermesi................................................. 72

5-  Üretilen Yargı Politikasının Bireylere

Somut Olarak Yansımasını Sağlaması................................. 73

1. Gereksiz İşlemlerin Yapılmasını Engellemesi........................ 73
2. Hukuk Kurallarının Uygulanmasında

Yeknesaklık Sağlaması...................................................... 74

H- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN HUKUKİ NİTELİĞİ............. 74

İ-   USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN YÜKÜMLÜLERİ................. 76

J-  USÛL EKONOMİSİ İLKESİYLE MEDENİ

MUHAKEMENİN NORMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ........... 80 § 3. USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN DOĞUŞU ve

TARİHSEL GELİŞİMİ............................................................... 82

A- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN DOĞUŞU............................. 82

B- TARİHSEL GELİŞİMİ.............................................................. 84

I-Genel Olarak.......................................................................... 84

II- Batı Hukukunda Usul Ekonomisi İlkesinin

Tarihsel Gelişimi...... •............................................................. 85

1- Magna Carta'dan Önceki Dönemde Tarihsel Gelişimi.......... 85

2- Magna Carta'dan Sonraki Dönemde Tarihsel Gelişimi.......... 86

a- Magna Carta'ya Göre.................................................... 86

b- Habeas Corpus Act'a Göre............................................ 86

c-Alman Krallığı Üst Derece Mahkemesi'ne

İlişkin Kanun'a Göre...................................................... 87

d- ABD Anayasa'sı ve Temel Haklar Bildirgesi'ne

(Bili Of Rights) Göre...................................................... 87

e- İnsan Haklan Evrensel Beyannamesi'ne Göre.................. 88

f- Amerikan İnsan Haklan ve Ödevleri

Bildirisi'ne Göre............................................................. 89

g- Birleşmiş Milletler Medenî ve

Siyasi Haklar Sözleşmesi'ne Göre.................................... 89

h-Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi'ne Göre.................... 90

i- Uni Droit Medenî Usûl İlkeleri Belgesi'ne Göre................ 90

II- Osmanlı Hukukunda Usul Ekonomisi İlkesinin

Tarihsel Gelişimi.................................................................... 91

1. Genel Olarak'na Göre........................................................ 91
2. Islahat Fermanı'na Göre..................................................... 93
3. Kanun-i Esasi'ye Göre....................................................... 94
4. Mecelle'ye Göre................................................................ 94

DAYANAKLARI......................................................................... 96

A- İÇ HUKUKTA HUKUKİ DAYANAKLARI............................ 96

I- Hukuki Dayanakları............................................................... 96

1. Anayasal Dayanaklar......................................................... 96
2. Yasal Dayanaklar.............................................................. 98

II- İdarî Dayanakları................................................................... 99

B- MUKAYESELİ HUKUKTA HUKUKİ DAYANAKLARI...... 100

C- AVRUPA BİRLİĞİ MÜKTESEBATINDA

HUKUKİ DAYANAKLARI................................................... 104

I- Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne Göre............................. 104

II- Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi'ne (Şartı) Göre........... 105

III- Avrupa Birliği Bakanlar Komitesinin

Tavsiye Kararları'na Göre..................................................... 105

1. Genel Olarak................................................................... 105
2. Adalete Başvuruyu Kolaylaştırıcı

Tedbirler Hakkındaki R (81) 2 Sayılı Tavsiye Kararı........... 106

3-  Adaletin İşleyişini Geliştirici Hukuk Yargılama
Usûlü İlkeleri Hakkındaki R (84) 5 Sayılı

Tavsiye Kararı................................................................ 107

4-  Mahkemelerdeki İş Yükünü Önleyici-Azaltıcı

Tedbirlere İlişkin (86) 12 sayılı Tavsiye Kararı................... 110

IV- Satürn Projesi'ne Göre......................................................... 112 § 5. USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN

DİĞER USÛL İLKELERİ İLE İLİŞKİSİ................................. 113

A- TEKSİF İLKESİYLE İLİŞKİSİ............................................... 113

B- ALENİYET İLKESİYLE İLİŞKİSİ.......................................... 115

C- YARGILAMANIN SEVK VE İDARESİYLE İLİŞKİSİ........... İP

D- HUKUKİ DİNLENİLME İLKESİYLE İLİŞKİSİ..................... 118

E- DÜRÜST DAVRANMA VE DOĞRUYU SÖYLEME

YÜKÜMLÜLÜĞÜYLE İLİŞKİSİ........................................... 121

F- TASARRUF İLKESİYLE İLİŞKİSİ......................................... 123

G- HÂKİMİN DAVAYI AYDINLATMA

YÜKÜMÜYLE İLİŞKİSİ........................................................ 125

H- TARAFLARCA GETİRİLME İLKESİYLE İLİŞKİSİ.............. 126

İ-   RE'SEN ARAŞTIRMA İLKESİYLE İLİŞKİSİ........................ 128

J-   DOĞRUDANLIK İLKESİYLE İLİŞKİSİ............................... 129

K- ÖLÇÜLÜLÜK İLKESİYLE İLİŞKİSİ..................................... 130

                   İKİNCİ BÖLÜM

USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN UNSURLARI

  § 6. YARGILAMANIN MAKUL GİDERLE YAPILMASI............ 133

A- GENEL OLARAK.................................................................. 133

B- YARGILAMA GİDERLERİNİN TANIMI ve

TERMİNOLOJİ SORUNU..................................................... 134

C- YARGILAMA GİDERLERİNİN NİTELİK ve

NİCELİK OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ........................ 137

D- MAKÛL GİDERLE YARGILAMA

YAPILMASININ ÖNEMİ...................................................... 140

E- YARGILAMA GİDERLERİNİN İSTENMESİNE

İLİŞKİN GÖRÜŞLER ve DAYANDIĞI SEBEPLER.............. 140

I-Genel Olarak........................................................................ 140

II- Görüşler ve Dayandığı Sebepler............................................ 142

C- YARGILAMANIN MAKUL SÜREDE YAPILMASININ

ÖNEMİ VE AMACI............................................................... 176

D- MAKÛL SÜRENİN BAŞLANGIÇ VE BİTİŞ ANI.................. 178

E- MAKÛL SÜRENİN KAPSAMI.............................................. 181

F- MAKÛL SÜRENİN MİKTARI................................................ 182

G- MAKÛL SÜREDE YARGILAMA YAPILMADIĞININ

ÖZEL ÖLÇÜTLERİ............................................................... 184 '

1-İhlâl Algısı........................................................................... 184 ;

II- Makûl Sürenin İhlâli Nedeniyle                                                      ^!

Devletin Birden Çok Sayıda Mahkûmiyeti.............................. 185

III- Tarafın Sürat ile Hüküm Elde Etmesinde                                       j

Özel Bir Menfaatinin Bulunması........................................... 186

H- MAKÛL SÜREDE YARGILAMADAKİ

HIZIN ALT VE ÜST SINIRLARI........................................... 187

İ-   HMK'DAKİ SÜRELERİN ÇEŞİTLERİ ve

MAKÛL OLUP OLMADIKLARININ BELİRLENMESİ........ 188

I- HMK'da Süre Çeşitleri......................................................... 188

II- Sürelerin Makûl Olup Olmadıklarının Belirlenmesi.................. 190

§ 8. YARGILAMANIN KALİTE STANDARTLARINA UYGUN BİR HİZMETLE ve DÜZENLİ BİÇİMDE

YAPILMASI.............................................................................. 193

A- YARGILAMANIN KALİTE STANDARTLARINA

UYGUN BİR HİZMETLE YAPILMASI................................. 193

I-Genel Olarak........................................................................ 193

II- Kamu Hizmeti Kavramı....................................................... 193

• Adalet Hizmeti Kavramı....................................................... 194
• Yargılama Hizmeti Kavramı................................................. 195

1. Tanım............................................................................. 195
2. Kapsam.......................................................................... 198
3. Yargılama Hizmetleri ve Rekabet Kavramı....................... 201

IV-Kalite Kavramı..................................................................... 203

VI- Kalite Standartlarına Uygun Bir Yargı Hizmetinin

Kriterleri............................................................................. 204

1- Genel Olarak................................................................... 204

2-Kriter Çeşitleri.................................................................. 205

b- Hukuki Koruma Sağlama Özelliğine Sahip ve

Sonuca Ulaşmada Etkili Olması..................................... 206

c- Eşitlik İlkesine Uygun Olması....................................... 208

d- Yargılamayla Hedeflenen Sonuçlan Kolay ve

İnsan Onuruna Uygun Gerçekleştirmesi......................... 209

e- Memnuniyet Verici Olması........................................... 210

f- Kusursuz ve Mükemmel Olması.................................... 210

VII- Yargılamanın Kaliteli Bir Hizmetle Yapılmasının Şartları........ 211

1. Hizmetin Sürekli Olması................................................... 211
2. Personel ve Diğer Ekipmanlar ile

İşyükü Arasında Bir Dengenin Olması............................... 211

1. Yargı Hizmetinden Faydalanan Bireylerin
   Bilgilendirilmesi ve Bilinçlendirilmesi.................................. 211
2. Yargılama Hizmetinin Makûl Miktar ve

Nitelikteki Kaynaklarla Yapılması..................................... 212

VIII- Yargı Politikaları Üretme ve Hizmet Kalitesini

İzleme Biriminin Kurulması................................................... 213 B- YARGILAMANIN DÜZENLİ BİÇİMDE YAPILMASI......... 214

I-Genel Olarak........................................................................ 214

II- Tanım ve Kapsam............................................................... 215

• Davanın Düzenli Yürütülmesinde Hâkimin Yetkisi.................. 216
• Yargılamanın Düzenli Biçimde Yapılmasının Koşulları............ 217

1. Yargılamanın Basit Şekilde Yapılması............................... 217
2. Yargılamanın Sevk ve İdaresinde

Gerekli Dikkat Özenin Gösterilmesi................................... 219

1. Hâkimin Dosyayı Yeterince İncelemiş Olması................... 220
2. Duruşma Düzeni ve Davanın Yürütülmesi ile

İlgili Tedbirlerin Alınması.................................................. 220

a- Duruşma Düzenini İle İlgili Tedbirler............................. 220

aa- Duruşma Düzenini Bozanlara Yaptırım

Uygulamak............................................................ 220

bb-Diğer Tedbirler....................................................... 222

b- Davanın Yürütülmesi İle İlgili Tedbirler......................... 223

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN İHLÂLİ VE BU İHLÂLE KARŞI BAŞVURU YOLLARI

  § 9. USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN İHLÂLİ.............................. 225

A- GENEL OLARAK.................................................................. 225

B- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN

İHLÂL EDİLME ŞARTLARI................................................. 227

I- Usûl Ekonomisi İlkesindeki Unsurlardan Birisinin İhlâli........... 227

II- İhlâle Kamu Gücünün Sebep Olması..................................... 228

• Bir Zararın Doğmuş Olması.................................................. 229
• Kusur Şartının Aranmaması.................................................. 230

1. Genel Olarak................................................................... 230
2. Devletin Sorumluluğunu Azaltan Durumlar........................ 233

a- Davanın Karmaşık Olması............................................ 233

b- Başvurucunun veya Vekillerinin Tutum ve

Davranışları................................................................. 235

V-İlliyet Bağı............................................................................ 239

VI- Kişiye Ait Güncel Hukuki Yararın Varlığı.............................. 240

C- USÛL EKONOMİSİ İLKESİNİN İHLÂLİNİN

ORTAK SEBEPLERİ ve ALINACAK TEDBİRLER............... 240

I- Ülkenin Yönetim Biçimi İle İlgili İhlâl Sebepleri ve
Alınacak Tedbirler............................................................... 240

1. Sebepler.......................................................................... 240
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 242

II- Yargı Teşkilatı ve İşleyişinden Kaynaklanan

İhlâl Sebepleri ve Alınacak Tedbirler..................................... 245

1. Sebepler.......................................................................... 245
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 248

III- Mahkemelerin Yardım Aldıkları İdarî Mercilerle İlgili

İhlâl Sebepleri ve Alınacak Tedbirler..................................... 253

1. Sebepler.......................................................................... 253
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 255

III- Yargılama Hizmetine Katılan Kişilerle İlgili

İhlâl Sebepleri ve Alınacak Tedbirler..................................... 256

1. Sebepler.......................................................................... 256
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 257

IV- Eğitim ve Bilgi Edinme ile İlgili İhlâl

Sebepleri ve Alınacak Tedbirler............................................ 264

1. Sebepler.......................................................................... 264
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 265

V- Tebligat Hizmetleri ile İlgili İhlâl Sebepleri ve

Alınacak Tedbirler............................................................... 271

1. Sebepler.......................................................................... 271
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 272

VI- Adliyelerin Fiziki Yapısı ve Teknik Donanımı İle

İlgili İhlâl Sebepleri ve Alınacak Tedbirler.............................. 273

1. Sebepler.......................................................................... 273
2. Tedbirler......................................................................... 274

VII- İç Mevzuattan Kaynaklanan İhlâl Sebepleri ve

Alınacak Tedbirler................................................................ 276

1. Sebepler.......................................................................... 276
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 278

VIII- Yargılama Prosedürü ile İlgili İhlâl Sebepleri ve

Alınacak Tedbirler............................................................... 281

1. Sebepler.......................................................................... 281
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 282

IX- Kapasite Üstü İş Yükünden Kaynaklanan

İhlâl Sebepleri ve Alınacak Tedbirler..................................... 282

1. Sebepler.......................................................................... 284
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 286

IX- Toplumsal, Ekonomik ve Coğrafi Yapıdan

Kaynaklanan İhlâl Sebepleri ve Alınacak Tedbirler................. 293

1. Sebepler.......................................................................... 293
2. Alınacak Tedbirler........................................................... 295

HÜKÜM VE SONUÇLARI.................................................... 298

I- Yargıya Karşı Güvensizliğin Oluşması ve

İhkâk-ı Hakkın Artması........................................................ 298

II- Delillerin Zamanla ispat Vasfını Kaybetmesi ve

Değersizleşmesi................................................................... 298

III- Yorum ve İçtihatların Değişmesi Nedeniyle

Hak Kaybının Yaşanması..................................................... 299