Kargo Gönderim Saatleri;
Yeni Ãœyelik
Ãœye GiriÅŸi
İnsan Haklarının Korunması ( Biyoloji Uygulamaları ve Tıbbi Müdahaleler Karşısında )
İnsan Haklarının Korunması ( Biyoloji Uygulamaları ve Tıbbi Müdahaleler Karşısında )
Mehmet ALÄ° ZENGÄ°N
Sayfa Sayısı
:
503
Kitap Ölçüleri
:
16x23 cm
Basım Yılı
:
2012
ISBN NO
:
9786055336356
1.000,00
TL
GÄ°RÄ°Åž
21′inci yüzyıl dünyada bilim ve teknolojinin "rönesans"\ olarak ilan edilmiÅŸ ve insanoÄŸlu, tekerleÄŸin icadından daha önemli bir keÅŸfi "gen devri-mi"y\e gerçekleÅŸtirmiÅŸtir.1 Hatta bu devrim bilim çevrelerinde ilk çaÄŸlarda ateÅŸin keÅŸfi, yakın çaÄŸlarda da atomun parçalanması kadar önemli bir buluÅŸ olarak tanımlanmıştır.2 Molekülerbiyoloji ve gen teknolojisi alanında yaÅŸa¬nan geliÅŸmeler pek çok bilim dalında olduÄŸu gibi hukuk bilimi açısından da önemli tartışmalara neden olmuÅŸtur. Bu tartışmaların odak noktasında ise klonlama ve araÅŸtırma amaçlı embriyo oluÅŸturulması bulunmaktadır. Öyle ki söz konusu bu alanlardaki geliÅŸmeler insan neslinin kaderini deÄŸiÅŸtirebi¬lecek bir noktaya gelmiÅŸtir. Bilim kurgu filmlerinde gördüğümüz klonlama çalışmaları neticesinde ortaya çıkabilecek ucube yaratıkların bir an için komÅŸularımız olabileceÄŸi ihtimalinin düşünülmesi bile insanı ürkütmekte¬dir. Bu anlamda ister yararlı sonuçları olsun isterse sonu insanlığı mahve¬decek bir boyuta ulaÅŸacak olsun insanoÄŸlu her zaman olduÄŸu gibi bilinme¬yeni keÅŸfetmeye yeni bir ÅŸeyler var etmeye doÄŸru hızla ilerlemeye devam etmektedir. Bu noktada insanoÄŸlunun gücünün yettiÄŸi yada baÅŸarılı olabile¬ceÄŸi her ÅŸeyi yapıp yapamayacağı yada yapmasına nereye kadar izin verile¬bileceÄŸi sorusu gündeme gelmektedir.3 Bu durumda ortada insan hayatım doÄŸrudan etkileyebilecek bir durum söz konusu olduÄŸunda konu daha da önemli bir hal almaktadır.
İnsan embriyosu ve gen teknolojileri alanında yaşanan tüm buluşların olumlu gelişmeler olarak algılanması her zaman mümkün olmayabilir. Zira ısmarlama bir bebek sahibi olma imkânının varlığı öncelikle insanın yaşa¬mına ve geleceğine dair bakış tarzlarını derinden etkileyebilecek dinamikle¬ri bünyesinde barındırmaktadır.4 Özellikle gen teknolojisinin hızlı ilerleme kaydetmesiyle birlikte yardımcı üreme metotlarının gelişmesi sayesinde çocuk sahibi olma yolundaki engellerin ortadan kalması bu çalışmalarla ilgili pek çok sorunu gündeme getirmiştir. Bu problemlerin halledilmesinde sosyolojik, etik, psikolojik ve hatta bazı politik gerçeklerin ortaya konması gerekmektedir.5
Tüm bu gelişmelerin çok boyutlu bir niteliğe sahip olduğunu belirt¬mekle birlikte bu çalışmada konun özellikle insan hakları ve insanlık onuru alanındaki yansımaları ele alınacaktır. Bu bağlamda öncelikle insan onuru ve insan haklan kavramları ele alınacak ardından da bu kavramlar açısın¬dan klonlama, embriyonun durumu, yardımcı üreme metotları gibi konula¬ra değinilecektir.
TEÅžEKKÃœR
Öncelikle üniversite yıllarımın ilk günlerinden itibaren büyük bir hay¬ranlıkla izlediÄŸim gerek insanlığı gerekse bilimsel donanımı itibariyle her zaman örnek aldığım ve kitabımı ithaf etmekle onur duyduÄŸum deÄŸerli hocam Prof. Dr. Yavuz ATAR′a teÅŸekkürü bir borç bilirim. Özellikle rah¬metli babamın kanser hastalığı ile olan mücadelesi nedeniyle geçirdiÄŸim sıkıntılı dönemde her zaman hocamın desteÄŸini almış olmam kendisine olan minnettarlığımı daha da ziyadeleÅŸtirmiÅŸtir.
Öte yandan tez savunma jürisinde yer alan ve deÄŸerli katkılarını ben¬den esirgemeyen kıymetli hocalarım; Prof. Dr. Hakan HAKERÄ°, Doç Dr. Faruk BÄ°LÄ°R, Doç. Dr. Erdal ABDÃœLHAKÄ°MOÄžULLARI ve Yrd. Doç. Dr. Murat TUMAY′a teÅŸekkürlerimi sunuyorum. Yine bizlere huzurlu bir ça¬lışma ortamı saÄŸlayan sayın dekanımız Prof. Dr. Ömer ULUKAPI′ya teÅŸek¬kür etmek istiyorum. Ayrıca bu tezin hazırlanmasında TÃœBÄ°TAK tarafından saÄŸlanan yurtdışı bursunun öneminin çok büyük olduÄŸunu belirtmek iste¬rim. Yine nazik davetiyle bana üniversitelerinde araÅŸtırma yapma fırsatı tanıyan Nottingham Ãœniversitesi öğretim üyesi ve Ä°nsan Hakları Hukuku AraÅŸtırmaları Merkezi Koordinatörü Profesör David HARRIS′e teÅŸekkürle¬rimi sunuyorum. Kıymetli görüşleriyle çalışmama katkı saÄŸlayan Edinburgh Ãœniversitesi öğretim üyesi Profesör Graeme LAURIE′ye, Wayne State Ãœniversitesi öğretim üyesi Assistan Profesör Lance GABLE′a ve Notthingam Ãœniversitesi öğretim üyelerinden Profesör Therese MURPHY′e teÅŸekkürlerimi sunuyorum. Yine hukuk fakültesini tercih etmemde en bü¬yük etken olan aÄŸabeyim Avukat Cem ZENGÄ°N′e ve hayatımın en önemli varlığı biricik anneme teÅŸekkürlerimi sunuyorum.
Eserin tashihinde bana yardımcı olan deÄŸerli çalışma arkadaÅŸlarım Ber-kan HAMDEMÄ°R′e, Cemil AVCI′ya ve Cansu Büşra KARTAL′a teÅŸekkür ediyorum. Kitabın basımının yapıldığı ve hukuk kitapları konusunda artık bir marka haline gelmiÅŸ olan Adalet Yaymevi′nin ÅŸirket müdürü Hakan KARAASLAN Beyefendi ve kıymetli çalışanlarına teÅŸekkürlerimi sunuyo¬rum. Yine sayfa tasarımını yapan Bilgin TEREN ve kapak tasarımını yapan Ä°lknur ÖZKAL′a ayrıca teÅŸekkürlerimi sunmak istiyorum. Bu noktada ese¬rin ortaya çıkmasında katkı saÄŸlayan ancak ismini sayamadığım veya hatır¬layamadığım herkese teÅŸekkür ediyorum.
ÖNSÖZ
Şüphesiz kişinin yaşama hakkı koruma altına alınması gereken en temel haktır. Yaşama hakkının gerçekleştirilmesi sağlıklı bireylerin varlığına bağlı olmaktadır. Bu anlamda sağlık hakkının yaşama hakkı bakımından ayrı bir öneme sahip olduğu söylenebilir. Ortaya konulan bu eserde genel olarak insan haklarının tıp ve özellikle biyoloji alanında ortaya çıkan yeni uygulamalar karşısında nasıl bir etkiye sahip olacağı üzerinde durulmaktadır. Şüphesiz insan yaşamı kutsaldır ve bu nedenle de temel haklar bakımından son derece hassasiyetle üzerinde durulmaktadır. Günümüz dünyasında yer alan ve gelecekte insan yaşamı ve bunun da ötesinde insan nesli bakımından önemli sonuçlar ortaya çıkartacağı düşünülen biyolojik uygulamalar ve tıbbi müdahaleler gün geçtikçe önemini arttırmaktadır. Bu anlamda hazırlanan çalışmanın insan hakları bakımından yaşanan ve yeni boyutlar kazanmaya başlayan sorunların çözümü konusunda faydalı olacağı temenni edilmektedir. Doktora tezi olarak hazırlanan bu eser şüphesiz diğer tez çalışmalarında da olduğu gibi yoğun bir emek harcanarak meydana getirilmiştir. Yaşanan bu süreçte yerli kaynakların yanı sıra büyük oranda yabancı kaynaklardan yararlanılmış ve güncel tartışmalara yer verilmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte ülkemizde de özellikle insan hakları alanında biyoloji uygulamaları ve tıbbi müdahalelerin rolü ve etkileri konusunda bilimsel çalışmaların ortaya konulması büyük bir ihtiyaç halinde gelmiştir. Kanaatimizce ülkemizdeki teknolojik gelişmelerin önemli ölçüde artması karşısında bu konudaki bilimsel çalışmalara duyulan ihtiyaç daha da artacaktır.
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde konunun temelini teşkil eden kavramlara yer verilmiştir. İkinci bölümde biyoloji uygulamaları ve bu uygulamaların insan hakları bakımından ortaya çıkarttığı sorunlar üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümdeyse tıbbi uygulamaların insan hakları hukukunda ortaya çıkarttığı sorunlar ve çözüm yolları hakkında bilgiler sunulmaktadır. Yine bu bölümlerde uluslararası düzenlemelerle diğer ülkelerdeki düzenlemelere yer verilmek suretiyle konu kapsamlı bir şekilde ele alınmaya çalışılmıştır. Sonuç kısmında ise bazı önerilere yer verilerek çalışma tamamlanmıştır.
Hazırlanan çalışma konu itibariyle alanında ilk çalışmalardan biri olacaktır. Buna göre biyoloji uygulamaları ve tıbbi müdahalelerin insan haklarıyla olan ilişkisi yakın zamana kadar çok fazla inceleme konusu yapılmamaktaydı. Ancak çalışmada da değinildiği üzere bu alanlarda yaşanan teknolojik gelimleler bazı insan haklarını doğrudan etkilemekte ve tartışmalara neden olmaktadır. Buna göre biyoloji ve tıp alanında hızla gelişen teknoloji gelecekte çok ciddi sorunların ortaya çıkmasına neden olacak gibi görünmektedir. Eserde mevcut sorunlara değinilmekle birlikte gelecekte ortaya çıkması muhtemel sorunlara da değinilmekte ve çözüm önerileri sunulmaktadır. Ayrıca biyoloji uygulamalarından olan genetik testlerin doğrudan etkilediği bazı insan haklarına değinilmiş bu uygulamaların fayda ve zararları ortaya konulmuştur. Tıbbi müdahaleler bakımından insan haklarının sahip olduğu önem özellikle hasta haklarını gündeme getirmektedir. Buna göre hasta hakları kapsamında yapılacak tıbbi müdahaleler için hastaları koruyacak bir güvence sistemi oluşturulmak istenmektedir.
Bu çalışmanın öncelikle hastalara, başta hekimler olmak üzere sağlık çalışanlarına ve hukuk adamlarına faydalı olmasını temenni ediyorum. Bu noktada söz konusu temenninin bende meydana getirdiği etkinin çok farklı olduğunu dile getirmek istiyorum. Öyleki bir yandan her ne kadar bu eseri büyük bir heyecanla bekleyen ama kendisine sunma imkânı bulamadan aramızdan ayrılan babam Niyazi Zengin’i rahmetle anarken, bir yandan da üzerime yüklenen böylesi vicdani bir vazifenin yerine getirilmiş olmasının mutluluğunu yaşamaktayım. Zira altı sene boyunca kanserle mücadelesinde babamın yanında olmuş olmam hastaların içerisinde bulundukları durumu ve tıbbi müdahalelerin gerçekleştiriliş şeklini daha iyi anlamamı sağlamıştır. Bu anlamda konu itibariyle eserin insanlara fayda sağlayacak olmasına dair duyduğum inanç çalışma azmimi daha da arttırmıştır.
Dr.Mehmet Ali ZENGÄ°N
KONYA , 2012
İÇİNDEKİLER
BİRİNCİ BÖLÜM
BÄ°YOLOJÄ° UYGULAMALARI VETIBBÄ° MÃœDAHALE KAVRAMLARI
I--BÄ°YOLOJÄ° UYGULAMALARI-3
A. -TERMÄ°NOLOJÄ°-3
1. -Kromozom-3
2. -Kök Hücre-4
a. -Kavram-4
b. -Kök Hücre Çeşitleri-5
aa. -Fonksiyonlarına Göre Kök Hücreler-5
bb. -Elde Edildikleri Kaynaklara Göre Kök Hücreler-5
aaa. -Embriyonik Kök Hücreler-5
bbb. -Yetişkin Kök Hücreler-9
3. -Genom-10
4. -DNA-11
5. -Gen-11
B. -GENETÄ°K-12
1. -Genetik Mühendisliği-12
a. -Genetik Çalışmaların Tarihi Gelişimi-12
b. -Genetik Mühendisliği-13
c. -Genetik Mühendisliği ve İnsan Hakları-14
2. -Biyoteknoloji-18
C. -KLONLAMA-18
1. -Klonlama Kavramı-18
2. -Klonlamanın Çeşitleri-20
a. -Klonlamanın Teknikleri Bakımından Klonlamanın Çeşitleri-20
aa. -Transgenik Teknolojisi Kullanılarak Gerçekleştirilen Klonlama-21
bb. -Çekirdek Transfer Teknolojisi Kullanılarak Gerçekleştirilen Klonlama-21
b. -Klonlamanın Amaçları Bakımından Klonlamanın Çeşitleri-22
aa. -Üreme Amaçlı Klonlama-23
bb. -Tedavi Amaçlı (Terapötik) Klonlama-26
c. -Kullanım Alanları Bakımından Klonlamanın Çeşitleri-28
aa. -İnsan Dışındaki Canlıların Klonlanması-28
bb. -İnsanın Klonlanması-28
II--TIBBÄ° MÃœDAHALE-29
A--TIBBÄ° MÃœDAHALE KAVRAMI VE ÅžARTLARI-29
1--Tıbbi Müdahale Kavramı-29
2--Tıbbi Müdahalenin Şartları-30
a. -Tıbbi Müdahalenin Sağlık Personeli Tarafından Yapılması-31
b. -Aydınlatılmış Rıza-33
aa. -Genel Olarak-33
bb. -Genetik Çalışmalarda Aydınlatılmış Rıza-35
cc. -Etik Konsültasyonun Aydınlatılmış Rıza Üzerindeki Etkisi-37
dd. -Aydınlatılmış Rızanın Şartları-39
ee. -Aydınlatma Yükümlülüğünün Kapsamı-40
c. -Tıp Biliminin Verilerine Göre Zorunlu ve Bu Verilere Uygun Tıbbi Müdahale-42
aa. -Endikasyon-42
bb. -Tıbbi Müdahalenin Tıp Biliminin Verilerine Uygun Şekilde Gerçekleşmesi-43
B--ÃœREMEYE VE ORGAN-DOKU NAKLÄ°NE Ä°LÄ°ÅžKÄ°N TIBBÄ° MÃœDAHALELER-44
1. -Üremeye İlişkin Tıbbi Müdahaleler-44
a. -Kürtaj-44
aa. -Kürtaj Kavramı-44
bb. -Tıbbi Kürtaj Teknikleri-45
cc. -Kürtaja Yönelik Etik Yaklaşımlar-46
aaa. -Muhafazakar Yaklaşım-46
bbb. -Liberal Yaklaşım-46
ccc. -Ilımlı Yaklaşım-47
b. -Tüp Bebek-47
2. -Organ-Doku Nakline Yönelik Tıbbi Müdahaleler-47
a. -Genel Olarak-47
b. -Organ-Doku Nakli Çeşitleri-48
aa. -Ölü İnsandan Organ-Doku Alınmak Suretiyle Yapılan Organ-Doku Nakli-48
bb. -Canlı İnsandan Organ-Doku Alınmak Suretiyle Yapılan Organ Doku Nakli-50
cc. -Hayvanlardan Alınan Organların İnsanlara Nakli (Xenotransplantation)-50
C--ÖTENAZİ-53
1. -Ötenazi Kavramı-53
2. -Ötenazinin Tarihi Gelişimi-54
3. -Ötenazi Türleri-55
a. -Ötenazi Uygulamasının Şekline Göre Yapılan Ayrım-55
aa. -Aktif Ötenazi-55
bb. -Pasif Ötenazi-56
b. -Hastanın Rızasının Durumuna Göre Yapılan Ayırım-57
aa. -Hastanın Rızasına Dayalı Ötenazi-57
bb. -Hastanın Rızasına Dayalı Olmayan Ötenazi-59
İKİNCİ BÖLÜM
BÄ°YOLOJÄ° UYGULAMALARI KARÅžISINDA Ä°NSAN HAKLARININKORUNMASI VE HUKUKSAL DÃœZENLEMELER
I--BÄ°YOLOJÄ° UYGULAMALARININ Ä°NSAN HAKLARI STANDARDI-61
A. -BÄ°YOETÄ°K-61
1. -Kavram-61
2. -Biyoetik - Ahlak Ä°liÅŸkisi-63
3. -Biyoetik Hukuk Ä°liÅŸkisi-64
B. -BÄ°YOETÄ°K VE Ä°NSAN HAKLARI Ä°LÄ°ÅžKÄ°SÄ°-65
1. -Biyoetiğin İnsan Haklarını Koruma Mekanizması ve Biyoetiğin İnsan Haklarının Ortak Dili Olması-65
2. -Kültürel Farklılıkların Biyoetiğin Evrensel İlkeleri Üzerindeki Etkileri-67
C--İNSAN HAKLARININ BİYOLOJİ UYGULAMALARININ SINIRLARININ BELİRLENMESİNDEKİ ROLÜ-70
1. -Genel Olarak-70
2. -İnsan Onuru Kavramı ve Bu Kavramın Genetik Teknoloji Çalışmalarının Sınırlandırılmasındaki Rolü-71
a. -İnsan Onuru Kavramı-71
b. -İnsan Onuru ve Temel İnsan Hakları İlişkisi-74
c. -Genetik Çalışmalarda İnsan Onurunun Korunması-76
3. -Genetik Teknoloji Uygulamaları ve İnsan Hakları-78
a. -Gen Testleri ve İnsan Hakları-78
aa. -Genel Olarak-78
bb. -Gen Testleri ve Ayrımcılık Yasağı-79
cc. -Gen Testleri ve Sağlık Hakkı-82
dd. -Gen Testleri ve Çalışma Hürriyeti-84
ee. -Gen Testleri ve Sözleşme Hürriyeti-87
ff. -Gen (DNA) Testleri ve Adil Yargılanma Hakkı-87
b. -Ä°nsan Genom Projesi-89
aa. -Genel Olarak-89
bb. -İnsan Genom Projesinin Toplumsal Yansımaları-91
aaa. -Ayrımcılık Yasağı ve Öjenizm-91
bbb. -Biyokolonizm (Biocolonialism) ve Genetik Mirasın Korunması Hakkı-94
c. -Biyobanklar ve İnsan Hakları Açısından Karşılaşılan Etik Sorunlar-95
aa. -Biyobankanın Tanımı-95
bb. -Biyobankaların Faaliyetlerinin İnsan Hakları Hukuku Açısından Düzenlenmesi-97
aaa. -Biobankaların Faaliyetlerinde Denetimin, Şeffaflığın ve Kişi Güvenliğinin Sağlanması-97
bbb. -Biyobankalar ve Özel Hayatın Gizliliğinin Korunması-100
ccc. -Biyobankaların Faaliyetlerinde Demokratik Katılım Mekanizmalarının İşletilmesi-102
cc. -Biyobankaların Faaliyetlerinin Etik Olarak Değerlendirilmesinde İnsan Haklarının Rolü-103
4. -Biyoloji Uygulamalarının Sınırlandırılmasında Ölçü Alınacak Bazı İnsan Hakları-104
a. -Yaşama Hakkı-104
b. -Kişinin Maddi ve Manevi Varlığını Geliştirme Hakkı-106
c. -Doğal Yoldan Doğma Hakkı-108
d. -Bilim Özgürlüğü-111
e. -Özel Hayatın Gizliliği Hakkı ve Tıbbi Verilerin Korunması-112
aa. -Özel Hayatın Gizliliği Hakkı-112
bb. -Tıbbi Verilerin Korunması-113
aaa. -Genel Olarak-113
bbb. -Tıbbi Verilerin Elektronik Ortamda Transferi ve Güvenliği-116
ccc. -Genetik Verilerin Özel Konumu-117
ddd. -Tıbbi Verilerin Korunmasında Benimsenen Yaklaşımlar-120
eee. -Tıbbi Verilerin Korunması Hakkının Sınırlandırılması-126
f. -Anne Babayı (Genetik Kökenini) Bilme Hakkı-130
aa. -Bilgi Edinme Hakkı Açısından Anne Babayı Bilme Hakkı-130
bb. -Anne Babayı Bilme Hakkı-131
cc. -Anne Babayı Bilme Hakkının Çocuğun Sağlık Durumuna Olan Etkileri (Yaşama Hakkı-Sağlık Hakkı ve Önleyici Tıp)-136
II--KLONLAMA ÇALIŞMALARI KARŞISINDA İNSAN HAKLARININ KORUNMASI-138
A. -EMBRİYO’NUN STATÜSÜ VE KLONLAMA ÇALIŞMALARI-138
1. -Embriyonun Tıp Bilimi Açısından Statüsü-138
2. -Embriyonun Hukuk Bilimi Açısından Statüsü ve İnsan Onuruna Sahipliği Sorunu-138
a. -Kişilik Merkezli Yaklaşımlar-138
b. -Embriyonun Gelişim Sürecine Dayalı Yaklaşımlar-141
c. -Dini Değerleri Esas Alan Yaklaşımlar-145
B. -KLONLAMA TÃœRLERÄ° BAKIMINDAN Ä°NSAN HAKLARININ KORUNMASI-148
1. -Üreme Amaçlı Klonlama ve İnsan Hakları-148
2. -Tedavi Amaçlı Klonlama ve İnsan Hakları-151
a. -Embriyonun Potansiyel Yaşam Hakkı ile Hastaların Yaşam-Sağlık Hakkı Arasında Dengenin Sağlanması-151
b. -Tedavi Amaçlı Klonlama Çalışmaları ve Kadın Haklarının Korunması-155
C. -KLONLAMA ÇALIŞMALARININ SONUÇLARI VE İNSAN HAKLARINA OLAN ETKİLERİ-157
1. -Klonlama Çalışmaları, Hybrid Canlılar (Chimera) ve İnsan Varlığının Geleceği-157
2. -Klonlama Çalışmaları ve Varoluşsal Ayrımcılık (Existential Segregation)-160
3. -İnsan Hakları Bakımından Klonlamanın Ortaya Çıkaracağı Muhtemel Sonuçlar-162
a. -Klonlamanın Zararlı Sonuçları-162
b. -Klonlamanın Yararları Sonuçları-167
III--İNSAN HAKLARI AÇISINDAN BİYOTEKNOLOJİ ÜRÜNLERİNİN PATENTLENMESİ-170
A. -PATENT KAVRAMI-170
B. -BİYOTEKNOLOJİ ÇALIŞMALARINDA İNSAN KAYNAKLI ÜRÜNLERİN PATENTLENMESİ-172
1. -İnsan Vücudunun Bölümlerinin Patentlenme Bakımından Değeri-172
2. -Genlerin Eşya Olma Vasfı ve Patentlenmesi-174
a. -İnsan Genlerinin Eşya Olma Vasfı ve İnsan Onuru-174
b. -İnsan Genlerinin Patentlenmesi Konusunda Yaşanan Tartışmalar ve İnsan Hakları Açısından Yapılan Değerlendirmeler-177
IV--HUKUKSAL DÃœZENLEMELER-183
A. -ULUSLARARASI HUKUKTA DÃœZENLEMELER-183
1. -Birleşmiş Milletler Bünyesindeki Bazı Düzenlemeler-183
a. -Evrensel İnsan Genomu ve İnsan Hakları Deklarasyonu (Universal Decleration on the Human Genome and Human Rights)-183
b. -İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi (International Declaration on Human Genetic Data)-185
c. -Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) İnsanın Üreme Amaçlı Klonlanması Raporu (WHO Report of Reproductive Cloning of Human Beings)-187
d. -DSÖ Biyomedikal Araştırmaları Değerlendiren Etik Komiteler İçin Uygulama Kuralları (WHO Operational Guidelines for Ethics Committees That Review Biomedical Research)-188
e. -İnsan Konulu Biyotıp Araştırmaları Hakkında Uluslararası Etik Yönergesi (International Ethical Guidelines for Biomedical Research Involving Human Subjects)-189
2. -Avrupa Komisyonu ve AB Bünyesindeki Bazı Düzenlemeler-190
a. -Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi-192
b. -Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımındanİnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesine Ek İnsan Kopyalanmasının Yasaklanmasına İlişkin Protokol (Additional Protocol To The Convention For The Protection of Human Rights And Dignity Of The Human Being With Regard To The Application Of Biology and Medicine, On The Prohibition of Cloning Human Beings)-196
c. -İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi, Biyotıp Araştırmaları Hakkında Ek Protokol (Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine, Concerning Biomedical Research)-197
d. -İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi Sağlık Amaçlı Genetik Teste Dair Ek Protokol (Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine concerning Genetic Testing for Health Purposes)-198
e. -Avrupa Komisyonu’nun İnsan Temelli Biyolojik Araştırmalar Hakkında Tavsiye Kararı (Recommendation on Research on Biological Materials of Human Origin)-200
f. -Avrupa Komisyonu, Bilim ve Yeni Teknolojilerde Biyoetik Avrupa Grubu Görüşleri (Commission of Europe, Europen Group on Bioethics in Science and New Technologies, EGE)-202
aa. -İnsan Kök Hücre Araştırmaları ve Kullanımının Etik Yönleri (Ethical Aspects of Human Stem Cell Research and Use)-202
bb. -Bilgi Toplumunda Sağlık Hizmetinin Etik Sorunu (Ethical Issues of Healthcare in the Information Society)-204
cc. -Gelişmiş Ülkelerde Klinik Araştırmaların Etik Boyutları (Ethical Aspects of Clinical Research in Developing Countries)-206
dd. -İşyerinde Genetik Testin Etik Boyutları (Ethical Aspects of Genetic Testing in the Workplace)-208
ee. -Nanotıbbın Etik Boyutları (Ethical Aspects of Nanomedicine)-209
B. -ULUSLARARASI KURUMLAR-211
1. -Birleşmeiş Milletler Bünyesindeki Bazı Kurumlar-211
a. -UNESCO Uluslararası Biyoetik Komitesi (International Bioethics Committee)-211
b. -BM Ãœniversitesi (United Naitons University, UNU)-212
c. -Tıp Bilimi Uluslararası Organizasyonlar Konseyi (The Council for International Organisations and Medical Sciences, CIOMS)-212
2. -Avrupa Komisyonu ve Avrupa Birliği Bünyesindeki Kurumlar-213
a. -Bilim ve Yeni Teknolojilerde Biyoetik Avrupa Grubu (Europen Group on Bioethics in Science and New Technologies, EGE)-215
b. -Avrupa Tıp Ajansı (European Medicine Agency)-216
c. -Avrupa Komisyonu Bilim, Ekonomi ve Toplum Direktörlüğü (Commission of Europe; Science, Economy and Society Directorate)-217
d. -Tıbbi Ürünlerin Değerlendirilmesi Avrupa Ajansı (European Agency for the Evaluation of Medicinal Products, EMEA)-218
V. -KARÅžILAÅžTIRMALI HUKUKTA DÃœZENLEMELER-219
1. -Ä°zlanda-219
a. -Projenin Genel Durumu ve Ä°ÅŸleyiÅŸi-219
b. -Proje Kapsamında Hazırlanan Yasalar-223
aa. -Sağlık Sektörü Veritabanı Hakkında Yasa (The Act on a Health Sector Database)-223
bb. -Biyobankalar Hakkında Yasa (Act on Biobanks)-225
cc. -Biyobankalardaki Biyolojik Örneklerin Saklanması ve Kullanılmaları Hakkında Düzenleme (Regulations on the Keeping and Utilisation of Biological Samples in Biobanks)-226
2. -Estonya-227
3. -Kanada (CARTaGENE)-229
4. -Ä°ngiltere-229
VI. -TÃœRK HUKUKUNDA YER ALAN DÃœZENLEMELER-230
1. -Kök Hücre Çalışmaları ve Hukuki Durum-230
2. -Klonlama Çalışmaları ve Embriyonun Hukuki Durumu-234
3. -Genetik Çalışmalar ve Hukuki Durum-241
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TIBBÄ° MÃœDAHALELER KARÅžISINDAÄ°NSAN HAKLARININ KORUNMASI
I--TIBBÄ° MÃœDAHALELER VE Ä°NSAN HAKLARI ARASINDAKÄ° Ä°LÄ°ÅžKÄ°-245
II--ÃœREMEYE Ä°LÄ°ÅžKÄ°N TIBBÄ° MÃœDAHALELER VE Ä°NSAN HAKLARININ KORUNMASI-247
A. -KÃœRTAJ-247
1. -Yaşama Hakkı ve Ceninin Yaşamının Sona Erdirilmesi-247
2. -Ceninin İnsan Haklarına Sahip Olup Olamayacağı Konusundaki Tartışmalar ve Yargısal İçtihatlar-248
a. -Genel Olarak-248
b. -Konuya Dair Avrupa Komisyonu Kararları-249
aa. -Bruggeman ve Scheuten v. FRG Kararı-249
bb. -Paton v. UK Kararı-250
cc. -D-Z Kararı-252
c. -Konuya Dair AİHM Kararları-252
aa. -Open Door ve Dublin Well Woman v. Ireland Kararı-252
bb. -Vo v. France Kararı-253
3. -Kürtaj Hakkı (Özel Hayat Hakkı) ve Ceninin Yaşama Hakkı Arasında Dengenin Sağlanması-259
4. -Kürtajın Toplumsal Boyutu ve Meşruluğu-262
B. -TÃœP BEBEK-262
1. -Tüp Bebek Yönteminin Üreme Hakkının Gerçekleştirilmesi Bakımından Önemi-262
2. -Üreme Hakkı ve Eşey Hücrelere Müdahalelerin Kapsamı-264
3. -Tüp Bebek Yönteminin Embriyonun Hukuki Statüsüne Olan Etkileri-266
4. -Üreme Hakkının Bazı İnsan Haklarıyla Olan İlişkisi-267
a. -Üreme Hakkı ve Özel Hayatın Gizliliği Hakkı İlişkisi-267
b. -Üreme Hakkı ve Bilgi Edinme Hakkı İlişkisi-270
c. -Üreme Hakkı ve Seyahat Hürriyeti İlişkisi-271
III--ORGAN NAKLİNE YÖNELİK TIBBİ MÜDAHALELER VE İNSAN HAKLARININ KORUNMASI-275
A. -ORGAN NAKLİNİN KİŞİ HÜRRİYETİ VE GÜVENLİĞİNİ TEHLİKEYE DÜŞÜRMEMESİ ZORUNLULUĞU-275
1. -Genel Olarak-275
2. -Organ Naklinin Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Hakkına Olan Etkileri-275
B. -ORGAN NAKLİ İÇİN ORGAN TEMİNİNDE KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR VE SAĞLIK HAKKI-276
1. -Yasal Yollardan Organ Teminini Zorlaştıran Faktörler-276
a. -Organ Temininde Sosyal ve Kültürel Etkenler-277
b. -Organ Temininde Yasal Düzenlemelerin Etkisi-281
c. -Organ Temininde Karşılaşılan Tıbbi Zorluklar-282
aa. -Tıbbi Teknoloji Bakımından Ortaya Çıkan Zorluklar-282
bb. -Ölüm Anının Tespiti ve Bunun Organ Teminine Olan Etkileri-285
cc. -Organ Temininde Dini İnanışların Etkisi-287
2. -Sosyal Devletin Organ Teminini Sağlama Yükümlülüğü-289
a. -Sağlık Hizmetlerinin Sunulması Bakımından Sosyal Devletin Sorumluluğu-289
b. -Organ Bankalarının Oluşturulması ve Koordinasyonun Sağlanması Yükümlülüğü-290
C. -ORGAN NAKİLLERİNDE ORGAN TEMİNİ İÇİN ÖNGÖRÜLEN TOPLAMA SİSTEMLERİ-291
1. -Genel Olarak-291
2. -Gönüllülük Esasına Dayalı Toplama Sistemi-292
3. -Nakil için Gerek Duyulan Organların Donörlerden Para Karşılığında Temin Edilmesi-294
a. -İnsan Hakları Bakımından Ortaya Çıkan Tartışmalar-294
b. -Organ Satışına Karşı Toplumsal Algının Değişmesi ve Hukuk Kurallarının Bu Değişime Adaptasyonu-301
c. -Organ Teminini Arttırmada Vergi İndirimi Uygulanması ve Diğer Alternatif Öneriler-304
4. -Zorunlu Organ Bağışı Sistemi-304
5. -Farazi Rıza (Opt-out) Sistemi-307
D. -ORGAN TEMİNİNDE ÖNGÖRÜLEN DİĞER ÇÖZÜM YOLLARI-310
1. -Kürtaj Yoluyla Alınan Ceninin Organlarının Kullanılması-310
a. -Ceninden Organ Temin Edilmesinin Önemi-310
b. -Ceninden Alınan Doku ya da Organların Kullanıldığı Bazı Hastalıklar-312
c. -İnsan Hakları Açısından Çekinceler-313
aa. -Genel Olarak-313
bb. -Ceninin Sağlayacağı Muhtemel Yararların Kürtajı Teşvik Etmesi ve İnsan Onurunun Korunması-314
cc. -Hekimlerin Organ Nakli için Kullanabilecekleri Ceninleri Temin Edebilmek Amacıyla Hastalarını Kürtaja Sevketmeleri-315
2. -Anensefalik (Beyni Bulunmayan) Yenidoğanın Organlarının Kullanılması-316
a. -Genel Olarak-316
b. -İnsan Hakları Açısından Çekinceler-317
3. -Beyin Ölümü Gerçekleşen Hamile Kişinin Ceninin Organları Oluşana Kadar Yaşatılması Suretiyle Organ Temini-319
4. -İdam Edilen Mahkûmlardan Alınan Organların Kullanılması: Çin Halk Cumhuriyeti Modeli-319
5. -Mahkumların Organ Bağışında Bulunması ve Bunun İnfaz Rejimine Olan Etkileri-323
E. -ORGAN NAKLÄ°NDE KARÅžILAÅžILAN ETÄ°K SORUNLAR ÃœZERÄ°NE GENEL BÄ°R DEÄžERLENDÄ°RME-326
1. -Organ Naklinin İnsan Hakları Açısından Meşruluğu-326
2. -GloballeÅŸmenin Organ Nakline Olan Etkileri-327
a. -Organ Ticareti Yasağı-328
aa. -Organ Ticaretini Yasaklayan Etik DeÄŸerler-328
bb. -İnsan Organlarının Bireyin Organları Üzerindeki Mülkiyet Hakkına Dayanılarak Satılması ve Serbest Piyasa Oluşturulması-329
b. -Organ Nakli Turizmi ve Seyahat Özgürlüğü-333
F. -ORGAN NAKLİNİN GERÇEKLEŞTİRİLMESİNDE İNSAN HAKLARININ KORUNMASINI AMAÇLAYAN POZİTİF DÜZENLEMELER-337
IV--ÖTENAZİ VE İNSAN HAKLARININ KORUNMASI-338
A. -KİŞİNİN YAŞAMINA SON VEREBİLME HAKKI-338
1. -Ötenazi ve İnsan Hakları-338
a. -Çatışan Değerler: Kamu Yararı ve Ötenazi Hakkı-338
b. -Ötenazi Hakkı ve Kürtaj Hakkı-340
2. -Tedavi Sürecindeki Hastanın Geleceğinin Belirlenmesinde Etkili Olan Faktörler-342
a. -Hastanın Karar Verme Otonomisi-342
b. -Tıbbi İmkansızlık-347
aa. -Genel Olarak-347
bb. -Tıbbi İmkânsızlığın Tespiti ve Sınıflandırılması-350
cc. -Mesleki Otonomi ve Meslek Ahlakının Korunması-352
aaa. -Mesleki Otonominin Korunması Hakkı-352
bbb. -Meslek Ahlakının Korunması Hakkı-357
c. -Kamu Kaynaklarının Etkin Kullanımı ve Tedavi Hakkı Dengesi-358
aa. -Genel Olarak-358
bb. -AİHS’ne göre Tedavi Hakkı ve Kamu Kaynaklarının Kullanımı-360
cc. -Tedavi Hakkı ve Kamu Kaynaklarının Kullanımı Konusunda Örnek İki Olay-361
aaa. -Jameey Bowen Davası-361
bbb. -Bebek Ryan Nguyen Olayı-364
3. -Ötenazinin Aktif ve Pasif Olarak Tasnifi ve Bu Tasnifin İnsan Hakları Hukuku Açısından Meşruluk Analizi-365
a. -Genel Olarak-365
b. -Aktif ve Pasif Ötenazi Tasnifinin İhmal Teorsine Dayandırılması-367
c. -Aktif ve Pasif Ötenazi Tasnifinin Nedensellik Bağı Teorisine Dayandırılması-369
4. -Ötenazi Uygulamalarının Yasallaştırılması ve Yaşanan Hukuki Tartışmalar-370
5. -Olağanüstü Durumlarda Ötenazi Uygulamalarının Yasal Olarak Ele Alınması: Katrina Kasırgası Örneği-375
B. -KİŞİNİN BAŞKASININ YAŞAMINA SON VERİLMESİNİ İSTEME HAKKI-379
C. -BAZI AHLAKİ DEĞERLER VE ÖTENAZİ-380
1. -Genel Olarak-380
2. -İnsan Yaşamının Değeri ve Çift Etki Öğretisi-381
3. -Tıbbi Müdahlenin Zararsız Olması ve Fayda Sağlaması İlkesi-384
V--HUKUKSAL DÃœZENLEMELER-386
A. -ULUSLARARASI DÃœZENLEMELER-386
1. -Dünya Sağlık Birliği’nin (DSB) İnsan Organ ve Dokusuna Dair 57. 18 Nolu Kararı (Resolution on Human Organ and Tissue Transplantation) -386
2. -DSB’nin İnsan Organ ve Dokusuna Dair 63. 22 Nolu Kararı (Resolution on Human Organ and Tissue Transplantation)-387
3. -Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) İnsan Hücresi, Dokusu ve Organı Nakli Konusunda Temel İlkeler Kararı (WHO Guiding Principles on Human Cell, Tissue and Organ Transplantation)-389
4. -Nakil Toplululuğu (The Transplantation Society) ve Uluslararası Nefroloji Topluluğu (International Society of Nephrology) İstanbul Bildirisi-391
5. -DSÖ, Zenotransplantasyon Hakkında Görüşler (WHO, Advisory Consultation Meeting)-394
6. -İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi İnsan Kaynaklı Organ ve okuların Nakline Daie Ek Protokol (Additional Protocol to The Convention on Human Rights and Biomedicine Concerning Transplantation of Organs and Tissues of Human Origin)-395
7. -İnsan Doku ve Hücrelerinin Depolanması, Korunması, İşlenmesi, Testi, Bağışlanmsı Konularında Kalite ve Gücenlik Standartlarının Oluşturılmasına Dair Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi (Directive of The European Parliament and of The Council On Setting Standards of Quality and Safety for The Donation, Procurement, Testing, Processing, Preservation, Storage and Distribution of Human Tissues and Cells)-397
B. -ULUSLARARASI KURULUÅžLAR-400
1. -Dünya Sağlık Konseyi, DSK (World Health Assembly, WHA)-400
2. -İskandinav Nakil Programı (Scandiatransplant Programme)-400
3. -Organ Nakli için Asya Güç Birliği (Asia Task Force for Organtransplant)-401
VI. -KARÅžILAÅžTIRMALI HUKUKTA DÃœZENLEMELER-402
1. -Brezilya-402
2. -Avustralya-402
3. -Ä°ngiltere-411
4. -Japonya-416
5. -Almanya-417
6. -Singapur-417
7. -Kanada-419
8. -Malezya-421
9. -Filipinler-423
10. -Mısır-425
11. -Hindistan-425
12. -Pakistan-427
13. -Hollanda-427
14. -ABD-431
a. -Mahkumların Sağlık Hakları ve Organ Nakli Üzerine Yaşanan Tartışmalar-433
b. -Organ Teminini Arttırmada ABD’ye Özgü Bir Model: Sağlık Sigortası Karşılığında Organ Bağışı ve Hukuki Tartışmalar-435
c. -İnternet Aracılığıyla Verilen İlanlarla Organ Temininin Arttırılması-437
d. -Kürtaj Yoluyla Ceninden Organ ya da Doku Temini-438
e. -Hukuki Düzenlemeler-439
aa. -Doğuştan Gelen Anatomik Tek Biçim Yasası (Uniform Anatomical Gift Act, UAGA)-439
bb. -Ulusal Organ Nakli Yasası (National Organ Transplantation Act, NOTA)-440
cc. -Doğmamış Kişilere Şiddet Yasası (Unborn Victims of Violence Act)-441
dd. -Oregon Onurlu Ölüm Yasası (Oregon Death With Dignity Act)-442
ee. -Teksas İleri Direktif Yasası (Teksas Advance Directive Act)-443
f. -Yargısal İçtihatlar-445
aa. -People v. Kevorkian Kararı-445
bb. -Quill v. Vacco Kararı-446
VII. -TÃœRK HUKUKUNDAKÄ° DÃœZENLEMELER-446
SONUÇ-449
KAYNAKÇA-457
21′inci yüzyıl dünyada bilim ve teknolojinin "rönesans"\ olarak ilan edilmiÅŸ ve insanoÄŸlu, tekerleÄŸin icadından daha önemli bir keÅŸfi "gen devri-mi"y\e gerçekleÅŸtirmiÅŸtir.1 Hatta bu devrim bilim çevrelerinde ilk çaÄŸlarda ateÅŸin keÅŸfi, yakın çaÄŸlarda da atomun parçalanması kadar önemli bir buluÅŸ olarak tanımlanmıştır.2 Molekülerbiyoloji ve gen teknolojisi alanında yaÅŸa¬nan geliÅŸmeler pek çok bilim dalında olduÄŸu gibi hukuk bilimi açısından da önemli tartışmalara neden olmuÅŸtur. Bu tartışmaların odak noktasında ise klonlama ve araÅŸtırma amaçlı embriyo oluÅŸturulması bulunmaktadır. Öyle ki söz konusu bu alanlardaki geliÅŸmeler insan neslinin kaderini deÄŸiÅŸtirebi¬lecek bir noktaya gelmiÅŸtir. Bilim kurgu filmlerinde gördüğümüz klonlama çalışmaları neticesinde ortaya çıkabilecek ucube yaratıkların bir an için komÅŸularımız olabileceÄŸi ihtimalinin düşünülmesi bile insanı ürkütmekte¬dir. Bu anlamda ister yararlı sonuçları olsun isterse sonu insanlığı mahve¬decek bir boyuta ulaÅŸacak olsun insanoÄŸlu her zaman olduÄŸu gibi bilinme¬yeni keÅŸfetmeye yeni bir ÅŸeyler var etmeye doÄŸru hızla ilerlemeye devam etmektedir. Bu noktada insanoÄŸlunun gücünün yettiÄŸi yada baÅŸarılı olabile¬ceÄŸi her ÅŸeyi yapıp yapamayacağı yada yapmasına nereye kadar izin verile¬bileceÄŸi sorusu gündeme gelmektedir.3 Bu durumda ortada insan hayatım doÄŸrudan etkileyebilecek bir durum söz konusu olduÄŸunda konu daha da önemli bir hal almaktadır.
İnsan embriyosu ve gen teknolojileri alanında yaşanan tüm buluşların olumlu gelişmeler olarak algılanması her zaman mümkün olmayabilir. Zira ısmarlama bir bebek sahibi olma imkânının varlığı öncelikle insanın yaşa¬mına ve geleceğine dair bakış tarzlarını derinden etkileyebilecek dinamikle¬ri bünyesinde barındırmaktadır.4 Özellikle gen teknolojisinin hızlı ilerleme kaydetmesiyle birlikte yardımcı üreme metotlarının gelişmesi sayesinde çocuk sahibi olma yolundaki engellerin ortadan kalması bu çalışmalarla ilgili pek çok sorunu gündeme getirmiştir. Bu problemlerin halledilmesinde sosyolojik, etik, psikolojik ve hatta bazı politik gerçeklerin ortaya konması gerekmektedir.5
Tüm bu gelişmelerin çok boyutlu bir niteliğe sahip olduğunu belirt¬mekle birlikte bu çalışmada konun özellikle insan hakları ve insanlık onuru alanındaki yansımaları ele alınacaktır. Bu bağlamda öncelikle insan onuru ve insan haklan kavramları ele alınacak ardından da bu kavramlar açısın¬dan klonlama, embriyonun durumu, yardımcı üreme metotları gibi konula¬ra değinilecektir.
TEÅžEKKÃœR
Öncelikle üniversite yıllarımın ilk günlerinden itibaren büyük bir hay¬ranlıkla izlediÄŸim gerek insanlığı gerekse bilimsel donanımı itibariyle her zaman örnek aldığım ve kitabımı ithaf etmekle onur duyduÄŸum deÄŸerli hocam Prof. Dr. Yavuz ATAR′a teÅŸekkürü bir borç bilirim. Özellikle rah¬metli babamın kanser hastalığı ile olan mücadelesi nedeniyle geçirdiÄŸim sıkıntılı dönemde her zaman hocamın desteÄŸini almış olmam kendisine olan minnettarlığımı daha da ziyadeleÅŸtirmiÅŸtir.
Öte yandan tez savunma jürisinde yer alan ve deÄŸerli katkılarını ben¬den esirgemeyen kıymetli hocalarım; Prof. Dr. Hakan HAKERÄ°, Doç Dr. Faruk BÄ°LÄ°R, Doç. Dr. Erdal ABDÃœLHAKÄ°MOÄžULLARI ve Yrd. Doç. Dr. Murat TUMAY′a teÅŸekkürlerimi sunuyorum. Yine bizlere huzurlu bir ça¬lışma ortamı saÄŸlayan sayın dekanımız Prof. Dr. Ömer ULUKAPI′ya teÅŸek¬kür etmek istiyorum. Ayrıca bu tezin hazırlanmasında TÃœBÄ°TAK tarafından saÄŸlanan yurtdışı bursunun öneminin çok büyük olduÄŸunu belirtmek iste¬rim. Yine nazik davetiyle bana üniversitelerinde araÅŸtırma yapma fırsatı tanıyan Nottingham Ãœniversitesi öğretim üyesi ve Ä°nsan Hakları Hukuku AraÅŸtırmaları Merkezi Koordinatörü Profesör David HARRIS′e teÅŸekkürle¬rimi sunuyorum. Kıymetli görüşleriyle çalışmama katkı saÄŸlayan Edinburgh Ãœniversitesi öğretim üyesi Profesör Graeme LAURIE′ye, Wayne State Ãœniversitesi öğretim üyesi Assistan Profesör Lance GABLE′a ve Notthingam Ãœniversitesi öğretim üyelerinden Profesör Therese MURPHY′e teÅŸekkürlerimi sunuyorum. Yine hukuk fakültesini tercih etmemde en bü¬yük etken olan aÄŸabeyim Avukat Cem ZENGÄ°N′e ve hayatımın en önemli varlığı biricik anneme teÅŸekkürlerimi sunuyorum.
Eserin tashihinde bana yardımcı olan deÄŸerli çalışma arkadaÅŸlarım Ber-kan HAMDEMÄ°R′e, Cemil AVCI′ya ve Cansu Büşra KARTAL′a teÅŸekkür ediyorum. Kitabın basımının yapıldığı ve hukuk kitapları konusunda artık bir marka haline gelmiÅŸ olan Adalet Yaymevi′nin ÅŸirket müdürü Hakan KARAASLAN Beyefendi ve kıymetli çalışanlarına teÅŸekkürlerimi sunuyo¬rum. Yine sayfa tasarımını yapan Bilgin TEREN ve kapak tasarımını yapan Ä°lknur ÖZKAL′a ayrıca teÅŸekkürlerimi sunmak istiyorum. Bu noktada ese¬rin ortaya çıkmasında katkı saÄŸlayan ancak ismini sayamadığım veya hatır¬layamadığım herkese teÅŸekkür ediyorum.
ÖNSÖZ
Şüphesiz kişinin yaşama hakkı koruma altına alınması gereken en temel haktır. Yaşama hakkının gerçekleştirilmesi sağlıklı bireylerin varlığına bağlı olmaktadır. Bu anlamda sağlık hakkının yaşama hakkı bakımından ayrı bir öneme sahip olduğu söylenebilir. Ortaya konulan bu eserde genel olarak insan haklarının tıp ve özellikle biyoloji alanında ortaya çıkan yeni uygulamalar karşısında nasıl bir etkiye sahip olacağı üzerinde durulmaktadır. Şüphesiz insan yaşamı kutsaldır ve bu nedenle de temel haklar bakımından son derece hassasiyetle üzerinde durulmaktadır. Günümüz dünyasında yer alan ve gelecekte insan yaşamı ve bunun da ötesinde insan nesli bakımından önemli sonuçlar ortaya çıkartacağı düşünülen biyolojik uygulamalar ve tıbbi müdahaleler gün geçtikçe önemini arttırmaktadır. Bu anlamda hazırlanan çalışmanın insan hakları bakımından yaşanan ve yeni boyutlar kazanmaya başlayan sorunların çözümü konusunda faydalı olacağı temenni edilmektedir. Doktora tezi olarak hazırlanan bu eser şüphesiz diğer tez çalışmalarında da olduğu gibi yoğun bir emek harcanarak meydana getirilmiştir. Yaşanan bu süreçte yerli kaynakların yanı sıra büyük oranda yabancı kaynaklardan yararlanılmış ve güncel tartışmalara yer verilmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte ülkemizde de özellikle insan hakları alanında biyoloji uygulamaları ve tıbbi müdahalelerin rolü ve etkileri konusunda bilimsel çalışmaların ortaya konulması büyük bir ihtiyaç halinde gelmiştir. Kanaatimizce ülkemizdeki teknolojik gelişmelerin önemli ölçüde artması karşısında bu konudaki bilimsel çalışmalara duyulan ihtiyaç daha da artacaktır.
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde konunun temelini teşkil eden kavramlara yer verilmiştir. İkinci bölümde biyoloji uygulamaları ve bu uygulamaların insan hakları bakımından ortaya çıkarttığı sorunlar üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümdeyse tıbbi uygulamaların insan hakları hukukunda ortaya çıkarttığı sorunlar ve çözüm yolları hakkında bilgiler sunulmaktadır. Yine bu bölümlerde uluslararası düzenlemelerle diğer ülkelerdeki düzenlemelere yer verilmek suretiyle konu kapsamlı bir şekilde ele alınmaya çalışılmıştır. Sonuç kısmında ise bazı önerilere yer verilerek çalışma tamamlanmıştır.
Hazırlanan çalışma konu itibariyle alanında ilk çalışmalardan biri olacaktır. Buna göre biyoloji uygulamaları ve tıbbi müdahalelerin insan haklarıyla olan ilişkisi yakın zamana kadar çok fazla inceleme konusu yapılmamaktaydı. Ancak çalışmada da değinildiği üzere bu alanlarda yaşanan teknolojik gelimleler bazı insan haklarını doğrudan etkilemekte ve tartışmalara neden olmaktadır. Buna göre biyoloji ve tıp alanında hızla gelişen teknoloji gelecekte çok ciddi sorunların ortaya çıkmasına neden olacak gibi görünmektedir. Eserde mevcut sorunlara değinilmekle birlikte gelecekte ortaya çıkması muhtemel sorunlara da değinilmekte ve çözüm önerileri sunulmaktadır. Ayrıca biyoloji uygulamalarından olan genetik testlerin doğrudan etkilediği bazı insan haklarına değinilmiş bu uygulamaların fayda ve zararları ortaya konulmuştur. Tıbbi müdahaleler bakımından insan haklarının sahip olduğu önem özellikle hasta haklarını gündeme getirmektedir. Buna göre hasta hakları kapsamında yapılacak tıbbi müdahaleler için hastaları koruyacak bir güvence sistemi oluşturulmak istenmektedir.
Bu çalışmanın öncelikle hastalara, başta hekimler olmak üzere sağlık çalışanlarına ve hukuk adamlarına faydalı olmasını temenni ediyorum. Bu noktada söz konusu temenninin bende meydana getirdiği etkinin çok farklı olduğunu dile getirmek istiyorum. Öyleki bir yandan her ne kadar bu eseri büyük bir heyecanla bekleyen ama kendisine sunma imkânı bulamadan aramızdan ayrılan babam Niyazi Zengin’i rahmetle anarken, bir yandan da üzerime yüklenen böylesi vicdani bir vazifenin yerine getirilmiş olmasının mutluluğunu yaşamaktayım. Zira altı sene boyunca kanserle mücadelesinde babamın yanında olmuş olmam hastaların içerisinde bulundukları durumu ve tıbbi müdahalelerin gerçekleştiriliş şeklini daha iyi anlamamı sağlamıştır. Bu anlamda konu itibariyle eserin insanlara fayda sağlayacak olmasına dair duyduğum inanç çalışma azmimi daha da arttırmıştır.
Dr.Mehmet Ali ZENGÄ°N
KONYA , 2012
İÇİNDEKİLER
BİRİNCİ BÖLÜM
BÄ°YOLOJÄ° UYGULAMALARI VETIBBÄ° MÃœDAHALE KAVRAMLARI
I--BÄ°YOLOJÄ° UYGULAMALARI-3
A. -TERMÄ°NOLOJÄ°-3
1. -Kromozom-3
2. -Kök Hücre-4
a. -Kavram-4
b. -Kök Hücre Çeşitleri-5
aa. -Fonksiyonlarına Göre Kök Hücreler-5
bb. -Elde Edildikleri Kaynaklara Göre Kök Hücreler-5
aaa. -Embriyonik Kök Hücreler-5
bbb. -Yetişkin Kök Hücreler-9
3. -Genom-10
4. -DNA-11
5. -Gen-11
B. -GENETÄ°K-12
1. -Genetik Mühendisliği-12
a. -Genetik Çalışmaların Tarihi Gelişimi-12
b. -Genetik Mühendisliği-13
c. -Genetik Mühendisliği ve İnsan Hakları-14
2. -Biyoteknoloji-18
C. -KLONLAMA-18
1. -Klonlama Kavramı-18
2. -Klonlamanın Çeşitleri-20
a. -Klonlamanın Teknikleri Bakımından Klonlamanın Çeşitleri-20
aa. -Transgenik Teknolojisi Kullanılarak Gerçekleştirilen Klonlama-21
bb. -Çekirdek Transfer Teknolojisi Kullanılarak Gerçekleştirilen Klonlama-21
b. -Klonlamanın Amaçları Bakımından Klonlamanın Çeşitleri-22
aa. -Üreme Amaçlı Klonlama-23
bb. -Tedavi Amaçlı (Terapötik) Klonlama-26
c. -Kullanım Alanları Bakımından Klonlamanın Çeşitleri-28
aa. -İnsan Dışındaki Canlıların Klonlanması-28
bb. -İnsanın Klonlanması-28
II--TIBBÄ° MÃœDAHALE-29
A--TIBBÄ° MÃœDAHALE KAVRAMI VE ÅžARTLARI-29
1--Tıbbi Müdahale Kavramı-29
2--Tıbbi Müdahalenin Şartları-30
a. -Tıbbi Müdahalenin Sağlık Personeli Tarafından Yapılması-31
b. -Aydınlatılmış Rıza-33
aa. -Genel Olarak-33
bb. -Genetik Çalışmalarda Aydınlatılmış Rıza-35
cc. -Etik Konsültasyonun Aydınlatılmış Rıza Üzerindeki Etkisi-37
dd. -Aydınlatılmış Rızanın Şartları-39
ee. -Aydınlatma Yükümlülüğünün Kapsamı-40
c. -Tıp Biliminin Verilerine Göre Zorunlu ve Bu Verilere Uygun Tıbbi Müdahale-42
aa. -Endikasyon-42
bb. -Tıbbi Müdahalenin Tıp Biliminin Verilerine Uygun Şekilde Gerçekleşmesi-43
B--ÃœREMEYE VE ORGAN-DOKU NAKLÄ°NE Ä°LÄ°ÅžKÄ°N TIBBÄ° MÃœDAHALELER-44
1. -Üremeye İlişkin Tıbbi Müdahaleler-44
a. -Kürtaj-44
aa. -Kürtaj Kavramı-44
bb. -Tıbbi Kürtaj Teknikleri-45
cc. -Kürtaja Yönelik Etik Yaklaşımlar-46
aaa. -Muhafazakar Yaklaşım-46
bbb. -Liberal Yaklaşım-46
ccc. -Ilımlı Yaklaşım-47
b. -Tüp Bebek-47
2. -Organ-Doku Nakline Yönelik Tıbbi Müdahaleler-47
a. -Genel Olarak-47
b. -Organ-Doku Nakli Çeşitleri-48
aa. -Ölü İnsandan Organ-Doku Alınmak Suretiyle Yapılan Organ-Doku Nakli-48
bb. -Canlı İnsandan Organ-Doku Alınmak Suretiyle Yapılan Organ Doku Nakli-50
cc. -Hayvanlardan Alınan Organların İnsanlara Nakli (Xenotransplantation)-50
C--ÖTENAZİ-53
1. -Ötenazi Kavramı-53
2. -Ötenazinin Tarihi Gelişimi-54
3. -Ötenazi Türleri-55
a. -Ötenazi Uygulamasının Şekline Göre Yapılan Ayrım-55
aa. -Aktif Ötenazi-55
bb. -Pasif Ötenazi-56
b. -Hastanın Rızasının Durumuna Göre Yapılan Ayırım-57
aa. -Hastanın Rızasına Dayalı Ötenazi-57
bb. -Hastanın Rızasına Dayalı Olmayan Ötenazi-59
İKİNCİ BÖLÜM
BÄ°YOLOJÄ° UYGULAMALARI KARÅžISINDA Ä°NSAN HAKLARININKORUNMASI VE HUKUKSAL DÃœZENLEMELER
I--BÄ°YOLOJÄ° UYGULAMALARININ Ä°NSAN HAKLARI STANDARDI-61
A. -BÄ°YOETÄ°K-61
1. -Kavram-61
2. -Biyoetik - Ahlak Ä°liÅŸkisi-63
3. -Biyoetik Hukuk Ä°liÅŸkisi-64
B. -BÄ°YOETÄ°K VE Ä°NSAN HAKLARI Ä°LÄ°ÅžKÄ°SÄ°-65
1. -Biyoetiğin İnsan Haklarını Koruma Mekanizması ve Biyoetiğin İnsan Haklarının Ortak Dili Olması-65
2. -Kültürel Farklılıkların Biyoetiğin Evrensel İlkeleri Üzerindeki Etkileri-67
C--İNSAN HAKLARININ BİYOLOJİ UYGULAMALARININ SINIRLARININ BELİRLENMESİNDEKİ ROLÜ-70
1. -Genel Olarak-70
2. -İnsan Onuru Kavramı ve Bu Kavramın Genetik Teknoloji Çalışmalarının Sınırlandırılmasındaki Rolü-71
a. -İnsan Onuru Kavramı-71
b. -İnsan Onuru ve Temel İnsan Hakları İlişkisi-74
c. -Genetik Çalışmalarda İnsan Onurunun Korunması-76
3. -Genetik Teknoloji Uygulamaları ve İnsan Hakları-78
a. -Gen Testleri ve İnsan Hakları-78
aa. -Genel Olarak-78
bb. -Gen Testleri ve Ayrımcılık Yasağı-79
cc. -Gen Testleri ve Sağlık Hakkı-82
dd. -Gen Testleri ve Çalışma Hürriyeti-84
ee. -Gen Testleri ve Sözleşme Hürriyeti-87
ff. -Gen (DNA) Testleri ve Adil Yargılanma Hakkı-87
b. -Ä°nsan Genom Projesi-89
aa. -Genel Olarak-89
bb. -İnsan Genom Projesinin Toplumsal Yansımaları-91
aaa. -Ayrımcılık Yasağı ve Öjenizm-91
bbb. -Biyokolonizm (Biocolonialism) ve Genetik Mirasın Korunması Hakkı-94
c. -Biyobanklar ve İnsan Hakları Açısından Karşılaşılan Etik Sorunlar-95
aa. -Biyobankanın Tanımı-95
bb. -Biyobankaların Faaliyetlerinin İnsan Hakları Hukuku Açısından Düzenlenmesi-97
aaa. -Biobankaların Faaliyetlerinde Denetimin, Şeffaflığın ve Kişi Güvenliğinin Sağlanması-97
bbb. -Biyobankalar ve Özel Hayatın Gizliliğinin Korunması-100
ccc. -Biyobankaların Faaliyetlerinde Demokratik Katılım Mekanizmalarının İşletilmesi-102
cc. -Biyobankaların Faaliyetlerinin Etik Olarak Değerlendirilmesinde İnsan Haklarının Rolü-103
4. -Biyoloji Uygulamalarının Sınırlandırılmasında Ölçü Alınacak Bazı İnsan Hakları-104
a. -Yaşama Hakkı-104
b. -Kişinin Maddi ve Manevi Varlığını Geliştirme Hakkı-106
c. -Doğal Yoldan Doğma Hakkı-108
d. -Bilim Özgürlüğü-111
e. -Özel Hayatın Gizliliği Hakkı ve Tıbbi Verilerin Korunması-112
aa. -Özel Hayatın Gizliliği Hakkı-112
bb. -Tıbbi Verilerin Korunması-113
aaa. -Genel Olarak-113
bbb. -Tıbbi Verilerin Elektronik Ortamda Transferi ve Güvenliği-116
ccc. -Genetik Verilerin Özel Konumu-117
ddd. -Tıbbi Verilerin Korunmasında Benimsenen Yaklaşımlar-120
eee. -Tıbbi Verilerin Korunması Hakkının Sınırlandırılması-126
f. -Anne Babayı (Genetik Kökenini) Bilme Hakkı-130
aa. -Bilgi Edinme Hakkı Açısından Anne Babayı Bilme Hakkı-130
bb. -Anne Babayı Bilme Hakkı-131
cc. -Anne Babayı Bilme Hakkının Çocuğun Sağlık Durumuna Olan Etkileri (Yaşama Hakkı-Sağlık Hakkı ve Önleyici Tıp)-136
II--KLONLAMA ÇALIŞMALARI KARŞISINDA İNSAN HAKLARININ KORUNMASI-138
A. -EMBRİYO’NUN STATÜSÜ VE KLONLAMA ÇALIŞMALARI-138
1. -Embriyonun Tıp Bilimi Açısından Statüsü-138
2. -Embriyonun Hukuk Bilimi Açısından Statüsü ve İnsan Onuruna Sahipliği Sorunu-138
a. -Kişilik Merkezli Yaklaşımlar-138
b. -Embriyonun Gelişim Sürecine Dayalı Yaklaşımlar-141
c. -Dini Değerleri Esas Alan Yaklaşımlar-145
B. -KLONLAMA TÃœRLERÄ° BAKIMINDAN Ä°NSAN HAKLARININ KORUNMASI-148
1. -Üreme Amaçlı Klonlama ve İnsan Hakları-148
2. -Tedavi Amaçlı Klonlama ve İnsan Hakları-151
a. -Embriyonun Potansiyel Yaşam Hakkı ile Hastaların Yaşam-Sağlık Hakkı Arasında Dengenin Sağlanması-151
b. -Tedavi Amaçlı Klonlama Çalışmaları ve Kadın Haklarının Korunması-155
C. -KLONLAMA ÇALIŞMALARININ SONUÇLARI VE İNSAN HAKLARINA OLAN ETKİLERİ-157
1. -Klonlama Çalışmaları, Hybrid Canlılar (Chimera) ve İnsan Varlığının Geleceği-157
2. -Klonlama Çalışmaları ve Varoluşsal Ayrımcılık (Existential Segregation)-160
3. -İnsan Hakları Bakımından Klonlamanın Ortaya Çıkaracağı Muhtemel Sonuçlar-162
a. -Klonlamanın Zararlı Sonuçları-162
b. -Klonlamanın Yararları Sonuçları-167
III--İNSAN HAKLARI AÇISINDAN BİYOTEKNOLOJİ ÜRÜNLERİNİN PATENTLENMESİ-170
A. -PATENT KAVRAMI-170
B. -BİYOTEKNOLOJİ ÇALIŞMALARINDA İNSAN KAYNAKLI ÜRÜNLERİN PATENTLENMESİ-172
1. -İnsan Vücudunun Bölümlerinin Patentlenme Bakımından Değeri-172
2. -Genlerin Eşya Olma Vasfı ve Patentlenmesi-174
a. -İnsan Genlerinin Eşya Olma Vasfı ve İnsan Onuru-174
b. -İnsan Genlerinin Patentlenmesi Konusunda Yaşanan Tartışmalar ve İnsan Hakları Açısından Yapılan Değerlendirmeler-177
IV--HUKUKSAL DÃœZENLEMELER-183
A. -ULUSLARARASI HUKUKTA DÃœZENLEMELER-183
1. -Birleşmiş Milletler Bünyesindeki Bazı Düzenlemeler-183
a. -Evrensel İnsan Genomu ve İnsan Hakları Deklarasyonu (Universal Decleration on the Human Genome and Human Rights)-183
b. -İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi (International Declaration on Human Genetic Data)-185
c. -Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) İnsanın Üreme Amaçlı Klonlanması Raporu (WHO Report of Reproductive Cloning of Human Beings)-187
d. -DSÖ Biyomedikal Araştırmaları Değerlendiren Etik Komiteler İçin Uygulama Kuralları (WHO Operational Guidelines for Ethics Committees That Review Biomedical Research)-188
e. -İnsan Konulu Biyotıp Araştırmaları Hakkında Uluslararası Etik Yönergesi (International Ethical Guidelines for Biomedical Research Involving Human Subjects)-189
2. -Avrupa Komisyonu ve AB Bünyesindeki Bazı Düzenlemeler-190
a. -Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi-192
b. -Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımındanİnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesine Ek İnsan Kopyalanmasının Yasaklanmasına İlişkin Protokol (Additional Protocol To The Convention For The Protection of Human Rights And Dignity Of The Human Being With Regard To The Application Of Biology and Medicine, On The Prohibition of Cloning Human Beings)-196
c. -İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi, Biyotıp Araştırmaları Hakkında Ek Protokol (Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine, Concerning Biomedical Research)-197
d. -İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi Sağlık Amaçlı Genetik Teste Dair Ek Protokol (Additional Protocol to the Convention on Human Rights and Biomedicine concerning Genetic Testing for Health Purposes)-198
e. -Avrupa Komisyonu’nun İnsan Temelli Biyolojik Araştırmalar Hakkında Tavsiye Kararı (Recommendation on Research on Biological Materials of Human Origin)-200
f. -Avrupa Komisyonu, Bilim ve Yeni Teknolojilerde Biyoetik Avrupa Grubu Görüşleri (Commission of Europe, Europen Group on Bioethics in Science and New Technologies, EGE)-202
aa. -İnsan Kök Hücre Araştırmaları ve Kullanımının Etik Yönleri (Ethical Aspects of Human Stem Cell Research and Use)-202
bb. -Bilgi Toplumunda Sağlık Hizmetinin Etik Sorunu (Ethical Issues of Healthcare in the Information Society)-204
cc. -Gelişmiş Ülkelerde Klinik Araştırmaların Etik Boyutları (Ethical Aspects of Clinical Research in Developing Countries)-206
dd. -İşyerinde Genetik Testin Etik Boyutları (Ethical Aspects of Genetic Testing in the Workplace)-208
ee. -Nanotıbbın Etik Boyutları (Ethical Aspects of Nanomedicine)-209
B. -ULUSLARARASI KURUMLAR-211
1. -Birleşmeiş Milletler Bünyesindeki Bazı Kurumlar-211
a. -UNESCO Uluslararası Biyoetik Komitesi (International Bioethics Committee)-211
b. -BM Ãœniversitesi (United Naitons University, UNU)-212
c. -Tıp Bilimi Uluslararası Organizasyonlar Konseyi (The Council for International Organisations and Medical Sciences, CIOMS)-212
2. -Avrupa Komisyonu ve Avrupa Birliği Bünyesindeki Kurumlar-213
a. -Bilim ve Yeni Teknolojilerde Biyoetik Avrupa Grubu (Europen Group on Bioethics in Science and New Technologies, EGE)-215
b. -Avrupa Tıp Ajansı (European Medicine Agency)-216
c. -Avrupa Komisyonu Bilim, Ekonomi ve Toplum Direktörlüğü (Commission of Europe; Science, Economy and Society Directorate)-217
d. -Tıbbi Ürünlerin Değerlendirilmesi Avrupa Ajansı (European Agency for the Evaluation of Medicinal Products, EMEA)-218
V. -KARÅžILAÅžTIRMALI HUKUKTA DÃœZENLEMELER-219
1. -Ä°zlanda-219
a. -Projenin Genel Durumu ve Ä°ÅŸleyiÅŸi-219
b. -Proje Kapsamında Hazırlanan Yasalar-223
aa. -Sağlık Sektörü Veritabanı Hakkında Yasa (The Act on a Health Sector Database)-223
bb. -Biyobankalar Hakkında Yasa (Act on Biobanks)-225
cc. -Biyobankalardaki Biyolojik Örneklerin Saklanması ve Kullanılmaları Hakkında Düzenleme (Regulations on the Keeping and Utilisation of Biological Samples in Biobanks)-226
2. -Estonya-227
3. -Kanada (CARTaGENE)-229
4. -Ä°ngiltere-229
VI. -TÃœRK HUKUKUNDA YER ALAN DÃœZENLEMELER-230
1. -Kök Hücre Çalışmaları ve Hukuki Durum-230
2. -Klonlama Çalışmaları ve Embriyonun Hukuki Durumu-234
3. -Genetik Çalışmalar ve Hukuki Durum-241
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TIBBÄ° MÃœDAHALELER KARÅžISINDAÄ°NSAN HAKLARININ KORUNMASI
I--TIBBÄ° MÃœDAHALELER VE Ä°NSAN HAKLARI ARASINDAKÄ° Ä°LÄ°ÅžKÄ°-245
II--ÃœREMEYE Ä°LÄ°ÅžKÄ°N TIBBÄ° MÃœDAHALELER VE Ä°NSAN HAKLARININ KORUNMASI-247
A. -KÃœRTAJ-247
1. -Yaşama Hakkı ve Ceninin Yaşamının Sona Erdirilmesi-247
2. -Ceninin İnsan Haklarına Sahip Olup Olamayacağı Konusundaki Tartışmalar ve Yargısal İçtihatlar-248
a. -Genel Olarak-248
b. -Konuya Dair Avrupa Komisyonu Kararları-249
aa. -Bruggeman ve Scheuten v. FRG Kararı-249
bb. -Paton v. UK Kararı-250
cc. -D-Z Kararı-252
c. -Konuya Dair AİHM Kararları-252
aa. -Open Door ve Dublin Well Woman v. Ireland Kararı-252
bb. -Vo v. France Kararı-253
3. -Kürtaj Hakkı (Özel Hayat Hakkı) ve Ceninin Yaşama Hakkı Arasında Dengenin Sağlanması-259
4. -Kürtajın Toplumsal Boyutu ve Meşruluğu-262
B. -TÃœP BEBEK-262
1. -Tüp Bebek Yönteminin Üreme Hakkının Gerçekleştirilmesi Bakımından Önemi-262
2. -Üreme Hakkı ve Eşey Hücrelere Müdahalelerin Kapsamı-264
3. -Tüp Bebek Yönteminin Embriyonun Hukuki Statüsüne Olan Etkileri-266
4. -Üreme Hakkının Bazı İnsan Haklarıyla Olan İlişkisi-267
a. -Üreme Hakkı ve Özel Hayatın Gizliliği Hakkı İlişkisi-267
b. -Üreme Hakkı ve Bilgi Edinme Hakkı İlişkisi-270
c. -Üreme Hakkı ve Seyahat Hürriyeti İlişkisi-271
III--ORGAN NAKLİNE YÖNELİK TIBBİ MÜDAHALELER VE İNSAN HAKLARININ KORUNMASI-275
A. -ORGAN NAKLİNİN KİŞİ HÜRRİYETİ VE GÜVENLİĞİNİ TEHLİKEYE DÜŞÜRMEMESİ ZORUNLULUĞU-275
1. -Genel Olarak-275
2. -Organ Naklinin Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Hakkına Olan Etkileri-275
B. -ORGAN NAKLİ İÇİN ORGAN TEMİNİNDE KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR VE SAĞLIK HAKKI-276
1. -Yasal Yollardan Organ Teminini Zorlaştıran Faktörler-276
a. -Organ Temininde Sosyal ve Kültürel Etkenler-277
b. -Organ Temininde Yasal Düzenlemelerin Etkisi-281
c. -Organ Temininde Karşılaşılan Tıbbi Zorluklar-282
aa. -Tıbbi Teknoloji Bakımından Ortaya Çıkan Zorluklar-282
bb. -Ölüm Anının Tespiti ve Bunun Organ Teminine Olan Etkileri-285
cc. -Organ Temininde Dini İnanışların Etkisi-287
2. -Sosyal Devletin Organ Teminini Sağlama Yükümlülüğü-289
a. -Sağlık Hizmetlerinin Sunulması Bakımından Sosyal Devletin Sorumluluğu-289
b. -Organ Bankalarının Oluşturulması ve Koordinasyonun Sağlanması Yükümlülüğü-290
C. -ORGAN NAKİLLERİNDE ORGAN TEMİNİ İÇİN ÖNGÖRÜLEN TOPLAMA SİSTEMLERİ-291
1. -Genel Olarak-291
2. -Gönüllülük Esasına Dayalı Toplama Sistemi-292
3. -Nakil için Gerek Duyulan Organların Donörlerden Para Karşılığında Temin Edilmesi-294
a. -İnsan Hakları Bakımından Ortaya Çıkan Tartışmalar-294
b. -Organ Satışına Karşı Toplumsal Algının Değişmesi ve Hukuk Kurallarının Bu Değişime Adaptasyonu-301
c. -Organ Teminini Arttırmada Vergi İndirimi Uygulanması ve Diğer Alternatif Öneriler-304
4. -Zorunlu Organ Bağışı Sistemi-304
5. -Farazi Rıza (Opt-out) Sistemi-307
D. -ORGAN TEMİNİNDE ÖNGÖRÜLEN DİĞER ÇÖZÜM YOLLARI-310
1. -Kürtaj Yoluyla Alınan Ceninin Organlarının Kullanılması-310
a. -Ceninden Organ Temin Edilmesinin Önemi-310
b. -Ceninden Alınan Doku ya da Organların Kullanıldığı Bazı Hastalıklar-312
c. -İnsan Hakları Açısından Çekinceler-313
aa. -Genel Olarak-313
bb. -Ceninin Sağlayacağı Muhtemel Yararların Kürtajı Teşvik Etmesi ve İnsan Onurunun Korunması-314
cc. -Hekimlerin Organ Nakli için Kullanabilecekleri Ceninleri Temin Edebilmek Amacıyla Hastalarını Kürtaja Sevketmeleri-315
2. -Anensefalik (Beyni Bulunmayan) Yenidoğanın Organlarının Kullanılması-316
a. -Genel Olarak-316
b. -İnsan Hakları Açısından Çekinceler-317
3. -Beyin Ölümü Gerçekleşen Hamile Kişinin Ceninin Organları Oluşana Kadar Yaşatılması Suretiyle Organ Temini-319
4. -İdam Edilen Mahkûmlardan Alınan Organların Kullanılması: Çin Halk Cumhuriyeti Modeli-319
5. -Mahkumların Organ Bağışında Bulunması ve Bunun İnfaz Rejimine Olan Etkileri-323
E. -ORGAN NAKLÄ°NDE KARÅžILAÅžILAN ETÄ°K SORUNLAR ÃœZERÄ°NE GENEL BÄ°R DEÄžERLENDÄ°RME-326
1. -Organ Naklinin İnsan Hakları Açısından Meşruluğu-326
2. -GloballeÅŸmenin Organ Nakline Olan Etkileri-327
a. -Organ Ticareti Yasağı-328
aa. -Organ Ticaretini Yasaklayan Etik DeÄŸerler-328
bb. -İnsan Organlarının Bireyin Organları Üzerindeki Mülkiyet Hakkına Dayanılarak Satılması ve Serbest Piyasa Oluşturulması-329
b. -Organ Nakli Turizmi ve Seyahat Özgürlüğü-333
F. -ORGAN NAKLİNİN GERÇEKLEŞTİRİLMESİNDE İNSAN HAKLARININ KORUNMASINI AMAÇLAYAN POZİTİF DÜZENLEMELER-337
IV--ÖTENAZİ VE İNSAN HAKLARININ KORUNMASI-338
A. -KİŞİNİN YAŞAMINA SON VEREBİLME HAKKI-338
1. -Ötenazi ve İnsan Hakları-338
a. -Çatışan Değerler: Kamu Yararı ve Ötenazi Hakkı-338
b. -Ötenazi Hakkı ve Kürtaj Hakkı-340
2. -Tedavi Sürecindeki Hastanın Geleceğinin Belirlenmesinde Etkili Olan Faktörler-342
a. -Hastanın Karar Verme Otonomisi-342
b. -Tıbbi İmkansızlık-347
aa. -Genel Olarak-347
bb. -Tıbbi İmkânsızlığın Tespiti ve Sınıflandırılması-350
cc. -Mesleki Otonomi ve Meslek Ahlakının Korunması-352
aaa. -Mesleki Otonominin Korunması Hakkı-352
bbb. -Meslek Ahlakının Korunması Hakkı-357
c. -Kamu Kaynaklarının Etkin Kullanımı ve Tedavi Hakkı Dengesi-358
aa. -Genel Olarak-358
bb. -AİHS’ne göre Tedavi Hakkı ve Kamu Kaynaklarının Kullanımı-360
cc. -Tedavi Hakkı ve Kamu Kaynaklarının Kullanımı Konusunda Örnek İki Olay-361
aaa. -Jameey Bowen Davası-361
bbb. -Bebek Ryan Nguyen Olayı-364
3. -Ötenazinin Aktif ve Pasif Olarak Tasnifi ve Bu Tasnifin İnsan Hakları Hukuku Açısından Meşruluk Analizi-365
a. -Genel Olarak-365
b. -Aktif ve Pasif Ötenazi Tasnifinin İhmal Teorsine Dayandırılması-367
c. -Aktif ve Pasif Ötenazi Tasnifinin Nedensellik Bağı Teorisine Dayandırılması-369
4. -Ötenazi Uygulamalarının Yasallaştırılması ve Yaşanan Hukuki Tartışmalar-370
5. -Olağanüstü Durumlarda Ötenazi Uygulamalarının Yasal Olarak Ele Alınması: Katrina Kasırgası Örneği-375
B. -KİŞİNİN BAŞKASININ YAŞAMINA SON VERİLMESİNİ İSTEME HAKKI-379
C. -BAZI AHLAKİ DEĞERLER VE ÖTENAZİ-380
1. -Genel Olarak-380
2. -İnsan Yaşamının Değeri ve Çift Etki Öğretisi-381
3. -Tıbbi Müdahlenin Zararsız Olması ve Fayda Sağlaması İlkesi-384
V--HUKUKSAL DÃœZENLEMELER-386
A. -ULUSLARARASI DÃœZENLEMELER-386
1. -Dünya Sağlık Birliği’nin (DSB) İnsan Organ ve Dokusuna Dair 57. 18 Nolu Kararı (Resolution on Human Organ and Tissue Transplantation) -386
2. -DSB’nin İnsan Organ ve Dokusuna Dair 63. 22 Nolu Kararı (Resolution on Human Organ and Tissue Transplantation)-387
3. -Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) İnsan Hücresi, Dokusu ve Organı Nakli Konusunda Temel İlkeler Kararı (WHO Guiding Principles on Human Cell, Tissue and Organ Transplantation)-389
4. -Nakil Toplululuğu (The Transplantation Society) ve Uluslararası Nefroloji Topluluğu (International Society of Nephrology) İstanbul Bildirisi-391
5. -DSÖ, Zenotransplantasyon Hakkında Görüşler (WHO, Advisory Consultation Meeting)-394
6. -İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi İnsan Kaynaklı Organ ve okuların Nakline Daie Ek Protokol (Additional Protocol to The Convention on Human Rights and Biomedicine Concerning Transplantation of Organs and Tissues of Human Origin)-395
7. -İnsan Doku ve Hücrelerinin Depolanması, Korunması, İşlenmesi, Testi, Bağışlanmsı Konularında Kalite ve Gücenlik Standartlarının Oluşturılmasına Dair Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi (Directive of The European Parliament and of The Council On Setting Standards of Quality and Safety for The Donation, Procurement, Testing, Processing, Preservation, Storage and Distribution of Human Tissues and Cells)-397
B. -ULUSLARARASI KURULUÅžLAR-400
1. -Dünya Sağlık Konseyi, DSK (World Health Assembly, WHA)-400
2. -İskandinav Nakil Programı (Scandiatransplant Programme)-400
3. -Organ Nakli için Asya Güç Birliği (Asia Task Force for Organtransplant)-401
VI. -KARÅžILAÅžTIRMALI HUKUKTA DÃœZENLEMELER-402
1. -Brezilya-402
2. -Avustralya-402
3. -Ä°ngiltere-411
4. -Japonya-416
5. -Almanya-417
6. -Singapur-417
7. -Kanada-419
8. -Malezya-421
9. -Filipinler-423
10. -Mısır-425
11. -Hindistan-425
12. -Pakistan-427
13. -Hollanda-427
14. -ABD-431
a. -Mahkumların Sağlık Hakları ve Organ Nakli Üzerine Yaşanan Tartışmalar-433
b. -Organ Teminini Arttırmada ABD’ye Özgü Bir Model: Sağlık Sigortası Karşılığında Organ Bağışı ve Hukuki Tartışmalar-435
c. -İnternet Aracılığıyla Verilen İlanlarla Organ Temininin Arttırılması-437
d. -Kürtaj Yoluyla Ceninden Organ ya da Doku Temini-438
e. -Hukuki Düzenlemeler-439
aa. -Doğuştan Gelen Anatomik Tek Biçim Yasası (Uniform Anatomical Gift Act, UAGA)-439
bb. -Ulusal Organ Nakli Yasası (National Organ Transplantation Act, NOTA)-440
cc. -Doğmamış Kişilere Şiddet Yasası (Unborn Victims of Violence Act)-441
dd. -Oregon Onurlu Ölüm Yasası (Oregon Death With Dignity Act)-442
ee. -Teksas İleri Direktif Yasası (Teksas Advance Directive Act)-443
f. -Yargısal İçtihatlar-445
aa. -People v. Kevorkian Kararı-445
bb. -Quill v. Vacco Kararı-446
VII. -TÃœRK HUKUKUNDAKÄ° DÃœZENLEMELER-446
SONUÇ-449
KAYNAKÇA-457
© Copyright 2024
Sitemizde yayınlanan görsel ve yazılı