Kargo Gönderim Saatleri;
Yeni Üyelik
Üye Girişi
İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Adil Yargılanma Hakkı
İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Adil Yargılanma Hakkı
Sibel İNCEOĞLU
Sayfa Sayısı
:
420
Kitap Ölçüleri
:
16x23 cm
Basım Yılı
:
2013
ISBN NO
:
9752954537
2,0 / 5 Derecelendirme (1 Oylama)
270,00
TL 
Bu ürün şu anda stoklarımızda yok!Yazarın diğer ürünlerine gözatmanızı tavsiye ederiz...
Sibel INCEOĞLU 1964 yılında Ankarada doğdu. 1983te İtalyan Lisesinden, 1987de İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun oldu. 1990da Avrupa Üniversitesinde (Floransa) insan hakları ve Avrupa Birliği üzerinde çahştı. 1993-94 yıllarında California Üniversitesi Hukuk Fakültesinde (UÇLA, School of Law) konuk öğretim üyesi olarak bulunan İnceoğlu 1997de doktor, 2003te Doçent unvanını aldı. 1999 yılında Ölme Hakkı (Ayrıntı yay.) isimli kitabı yayınlanan ve insan hakları alanında çeşitli dergilerde yayınlanmış makaleleri de olan İnceoğlu Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Ana Bilim Dalı öğretim üyesidir. GİRİŞ Adil yargılanma hakkı batı hukuk sistemlerinin ayrılmaz parçala-nndan birini oluşturmaktadır. Hukuk devleti kavramının en önemli parçası, bireylerin temel haklarının korunması ile ilgilidir. Bugün bu korumayı, Anayasalar haklar alanını detaylı olarak düzenleyerek veya detaylı bir düzenleme yoksa Anayasa Mahkemelerinin hukuk devleti ve demokrasi kavramlarını genişletici yorumu ile yeni koruma ilkeleri ve haklan tanıyarak yapmaktadırlar. Örneğin Alman Federal Anayasa Mahkemesi Anayasanın temel haklar kataloguna, "adil yargılanma hakkı" gibi yenilerini de eklemektedir1 veya Fransız Anayasa yargısı, "anayasal değerde yasal ilkeler" kavramına yollama yaparak doğrudan yeni kurallar (ve ölçütler) yaratma hakkını kendinde görmüş, savunma haklarına saygı ilkesine anayasal değer kazandırmıştır2. Amerika Birleşik Devletleri Anayasası açıkça fair trial veya fair hearing gibi adil yargılamayı niteleyen kavramlar kullanmamasına rağmen, Ek 5 ve 14. mdlerindeki "due process of law" koşulu, Yüksek Mahkeme yargıcı tarafından hem usul açısından adil yargılanma güvencesini hem de maddi olarak başka hakların tanınmasını sağlayan bir ilke olarak yorumlanmıştır3. Avrupa Topluluğu Mahkemesi (Adalet Divanı) de temel hakları Topluluk hukukunun genel ilkeleri olarak tanımlamış, adil yargılanma hakkına, dolayısıyla savunma hakları gibi yargılama hukuku genel ilkelerine geniş yer vermiştir. Avrupa Topluluğu Mahkemesi bugün istikrar kazanan içtihadında, bu tanımayı yaparken, demokrasinin uygulandığı ve hukukun üstünlüğü ilkesinin tanındığı üye devletler ortak anayasal geleneklerine ve bu devletlerin taraf olduğu insan haklarının korunması ile ilgili uluslararası sözleşmelere ve özellikle de İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesine dayanmaktadır4. Bakır Çağlar, Anayasa Bilimi, BFS yay., İstanbul 1989, s. 171. Süheyl Batum, Avrupa İnsan Haklan Sözleşmesi ve Türk Anayasal Sistemine Etkileri, İÜHFyay., İstanbul 1993, s. 152. Bkz. Sibel İnceoğlu, Ölme Hakkı, Ayrıntı yay., İstanbul 1999, s. 113-114; Marks Ja-nis, Richard Kay, Anthony Bradley, European Human Rights Law, 2. ed, Oxford Uni-versity press, New York 2000, s. 403. "Bu konudaki jürisprüdans "Stauder vak′ası"nda verilen 12 Kasım 1969 tarihli kararla başlamış, 14 Mayıs 1974 tarihli Nold ve 13 Aralık 1979 tarihli Hauer kararları bu jürisprüdansı destekleyip genişletmiştir" in B. Çağlar, a.g.e., s. 174; Adil yargılan- Adil yargılanma hakkının içerdiği pek çok ilke veya hak Anayasamızın çeşitli maddelerinde (örneğin md 36-38, 125, 138 - 142) yer almasına rağmen, 2001 Anayasa değişikliği ile Türkiye de adil yargılanma hakkını Anayasanın bir parçası haline getirmiştir (md 36)5. Adil yargılanma hakkı Anayasalarda açıkça tanınsın veya tanınmasın, hukuk devleti kavramı, bu temel hakkın içeriğini dolduran haklar ve ilkeleri hukuk sistemlerinin bir parçası haline getirmeyi zorunlu kılmaktadır. Terim Türkiye′nin de taraf olduğu İnsan Haklan Avrupa Sözleşmesinin 6. md′si adil yargılamayı tanımlamaktadır. Sözleşmenin 6. md′si adil yargılamayı tanımlarken, "adalet" kavramının karşılığı olan "justice"den yola çıkmamaktadır6. Maddedeki anahtar kelime "fairness" (Fransızca metinde equitablement), Türkçe anlamıyla hakkaniyettir, Sözleşmenin resmi çevirisinde de maddenin içinde geçen "fair hearing" kavramının karşılığı olarak "hakkaniyete uygun dinlenme" kavramı kullanılmıştır7. Fakat "fair hearing" kavramı 6. md′de yer alan pek çok hak ve ilkelerden sadece biridir, bu nedenle maddenin bütünü ele alınırken İngilizce yayınların çoğunda "fair trial" kavramı kullanılmaktadır8. "Fair Trial" teriminin tam olarak dilimize çevirisi "hakkaniyetli yargılama" veya "hakkaniyete uygun yargılama"dır. Fakat, bu konuda çalışma yapan Türk hukukçularının fair trial terimini çeşitli şekillerde Türk-çeleştirdikleri görülmektedir. Örneğin "doğru yargılama"9, "adil yargıla-ma hakkının AB hukukundaki yeri ve son gelişmeler hakkındaki detaylı bilgi için bkz. Koen Lenaerts, Jan Vanhamme, "Procedural Rights of Private Parties in the Community Administrative Process", Common Market Law Review, 1997, Vol. 34, s. 5 6 7 8 531-569. RG, 17.10.2001, S. 24556. Karen Reid, A Practitioner′s Guide to The European Convention on Human Rights, Swe-et & Maxwell, London 1998, s. 49. RG, 19.03.1954, S. 8662. K. Reid, A Practitioner′s..., a.g.e., s. 49; Francis G. Jacobs - Robin C. A. White, The European Convention on Human Rights, 2. ed., Oxford Univ. press, NewYork 1996, s. 122; Keir Starmer, European Human Rights Law, Legal Action Group press, London 2000, s. 259, 351; Stephen Grosz, Jack Beatson, Peter Duffy, Human Rights, TheAct and The European Convention, Sweet & Maxwell, London 2000, s. 219; Jason Cop-pel, The Human Rights Act 1998: Enforcing The European Convention in the Domestic Courts, John Wiley & Sons press, Chichester, New York, Weinheim.. 1999, s. 237; A.H. Robertson, J.G. Merrils, Human Rights in Europe, Manchester University press, Manchester and New York, 1993, s. 85; Andrew Grotrian, Article 6 of the European Convention on Human Rights, The Right to a Fair Trial, Council of Europe 1994. Tekin Akıllıoğlu, İnsan Hakları -I- (Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri), AÜSBF İnsan Haklan Merkezi yay., Ankara 1995, s. 215. ma"10, "dürüst yargılanma" u terimleri fair trial yerine kullanılmaktadır. Bu çalışmada 6. md′nin bütününe işaret edildiğinde adil yargılama (fair trial) terimi kullanılacaktır. 6. md′deki ilke ve hakların bütününü kapsayan bir hak olarak kullanıldığında ise "adil yargılanma hakkı" (right to a fair trial) terimi kullanılacaktır. Resmi çeviride hakkaniyet (fairness) teriminin yer almasına ve gerçekten de "fairness" kelimesinin adaletle (justice) aynı anlama gelmemesine rağmen, bu çalışmada "hakkaniyete uygun yargılama" yerine, "adil yargılama" teriminin kullanılması tamamıyla pratik kaygılardandır. Birinci kaygı aynı kavram için kullanılan zaten birden fazla sözcük bulunduğundan bir yenisinin daha eklenmemesidir, bu nedenle en yaygın kullanılan terim seçilmiştir. İkincisi, genel ve üst bir kavram olan ve 6. maddenin bütününe işaret eden "fair trial"m, bir alt kavram olan ve 6. md′nin bir unsuru olan "fair hearing" ile karışmasını engellemektir. İngilizce′de "hearing" terimi duruşma anlamında da kullanılmaktaysa da, İHAM içtihatlarına baktığımızda, fear hearing kavramının sadece duruşmaya ilişkin ilkeleri kapsamadığını, kanun yolları ve hatta Anayasa yargısı da dahil olmak üzere yargılamanın bütününü kapsar bir kavram olarak kullanıldığını, devletin yasama yoluyla yargılamaya müdahale etmesinin dahi fair hearing kavramı içinde değerlendirildiğini görmekteyiz, bu nedenle bu kavramı "hakkaniyete uygun duruşma" terimi ile karşılamak içtihatların belirlediği kapsamla örtüşmemektedir. Fair hearing terimi, resmi çeviriye sadık kalınarak "hakkaniyete uygun dinlenme" olarak çevrildiğinde ise Türkçe′deki çağırışımı ve hukuk terminolojisi açısından anlamlı olmamaktadır. Bu nedenlerle "hakkaniyete uygun yargılama" terimi, maddenin bütününü karşılamak için kullanılan adil yargılamanın (fair trial) bir alt unsuru olan "fair hearing" terimini karşılamak için kullanılmaktadır. Üçüncüsü ve en önemlisi ise, Anayasanın 36. md′sinin değiştirilmesiyle adil yargılama teriminin Anayasal bir terim haline gelmesidir. 03.10.2001 tarih, 4709 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun′un 14. md′si ile yapılan değişiklik sonrası 36. md şöyle demektedir: "Herkes, meşru vasıta ve 10 11 Feyyaz Gölcüklü, A. Şeref Gözübüyük, Avrupa insan Haklan Sözleşmesi ve Uygula -ması, 3. bası, Turhan kltabevl, Ankara 2002, s. 265; Rauf Versan, "Adil Yargılama Üzerine", İstanbul Barosu Dergisi, 1990, C. 64, S. 1-2-3, s. 123; İbrahim Kaboğlu ve Osman Doğru, "right to a fair trial" kavramına karşılık olarak, "adil yargılanma hakkı" kavramını kullanmaktadırlar. İbrahim Ö. Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, 5. b, Afa yay., İstanbul 1999, s. 199; Osman Doğru, İnsan Haklan Uluslararası Mevzuatı, Beta yay., İstanbul 1998, s. 279. Schroeder/Yenisey, Dürüst Yargılanma Hakkı (Fair Trial), Alkım yay., İstanbul 1997. yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir". TBMM Anayasa Komisyonu, değişiklik gerekçesinde "bu değişiklikle Türkiye Cumhuriyetinin taraf olduğu uluslararası sözeşmelerce de güvence altına alınmış olan adil yargılanma hakkı metne dahil edilmektedir" demektedir12. Bu çalışma ile, Anayasal bir hak haline gelen adil yargılanma hakkının İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi tarafından nasıl yorumlandığı ortaya koyulmak istendiği için 36. maddede geçen adil yargılanma hakkı teriminden başka bir terim seçilmesi doğru bulunmamıştır. Kavram Adil yargılanma hakkını düzenleyen Sözleşmenin 6. md′si, pek çok hak ve ilkeyi içeren genel bir maddedir. Yargılamanın hakkaniyete uygun, adil bir biçimde yerine getirilmesini amaçlar. Maddenin koruduğu haklar sözleşme sisteminde merkezi bir rol oynar. Diğer hakların korunabilmesi için 6. md kilit bir madde olarak sözleşmede yer alır. Örneğin hukuk dışı özgürlükten mahrum bırakılmaya karşı bir koruma sağlayan 5. md, eğer kişi 5/1-a md′si çerçevesinde mahkumiyetten sonra hapsedilmiş ve bu mahkumiyet 6. md′deki adil yargılamanın güvencelerini taşımıyorsa, anlamını kaybetmektedir13. Adil yargılama, hukuk veya ceza davalarında olsun, hatta belli ölçülerde idare hukuku alanındaki davalarda da, yargılamaya ilişkin ilkeleri belirleyerek, hukuk devletinin temel unsurunu oluşturmaktadır, sözleşmeye taraf ülkelerin ortak mirasının bir parçasıdır. Adil yargılanma hakkı aynı zamanda, demokratik bir toplumda çok önemli bir rol oynamaktadır; İnsan Hakları Avrupa Mahkemesine göre, "adil yargılanma hakkının demokratik bir toplumda öne çıkan yeri, bu alandaki denetim açısından Mahkemeyi, dava konusu usulün gerçeklerini incelemeye şevket -mektedir"14. 6. maddedeki adil yargılamaya ilişkin hak ve ilkelerden bir kısmı açıkça maddede belirtilmiş, bir kısmı ise bu maddenin hukuk devleti ve demokratik toplum için sahip olduğu özel yer nedeniyle, geniş bir yorumla madde hükmüne zımnen dahil unsurlar olarak Mahkeme tarafından saptanmıştır15. 6. maddede kullanılan pek çok kavram yoruma 12 13 14 15 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 21, Yasama Yıl] 3, C. 70, 131. Bileşim, S. 737, s. 6. F. G. Jacobs - R.C. A. Whlte, a.g.e., s. 122. Pretto v. Italy, 08.12.1983, Ser. A, No. 71, 6 EHRR 182, para. 22; Bkz. Olivier Jacot-Guillarmod, "Rights Related to Good Administration of Justice", The European System tor the Protection ofHuman Rights, ed. R. St. J. Macdonald, F. Matscher, H. Petzold, Martinus Nijhoff publ., Dordrecht, Boston, London 1993. Bkz. Feyyaz Gölcüklü, "Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi′nde ′Adil Yargılanma′", açıktır, bu nedenle, Mahkemenin maddedeki kavramlara genişletici bir yorum tekniği ile yaklaşması ve 6. md′nin uygulanmasına ilişkin çok yoğun bir içtihat oluşması şaşırtıcı değildir16. Adil yargılama kavramının demokratik toplumda işgal ettiği önemli yer, hem bu hakkın pratik nedenlerle feda edilmesine hem de genel kuralı içeren 1. fıkra hükmünün dar yorumuna engeldir17. Delcourt - Belçika kararında Mahkeme neden geniş yorumu tercih ettiğini şöyle açıklamaktadır: "Sözleşme çerçevesindeki demokratik bir toplumda, adaletin hakkaniyete uygun olarak yerine getirilme hakkı çok önemli bir yer tuttuğundan, md 6/1′in dar yorumlanması bu hükmün amacı ve gayesine uygun olmaz"18. Golder-Birleşik Krallık kararında ise Mahkeme, 6 maddenin, demokratik yönetimin temel öğelerinden biri olan hukukun üstünlüğü ilkesini de içerdiğini, bu hakkın adli mekanizmanın sadece işleyişini değil, adli mekanizmanın organizasyonunu da kapsadığını belirtmektedir19. 6. maddenin genel kuralı koyan 1. fıkrası, yukarıda belirtildiği gibi, adil yargılama kavramını oluşturan hak ve ilkelerin bir kısmını açıkça saymıştır. Bunlar, yargılamanın (a) kanunla kurulan bağımsız ve tarafsız mahkeme önünde, (b) makul sürede, (c) açık/aleni ve (ç) hakkaniyete uygun olarak yapılmasıdır. Fakat bu hak ve ilkeler yorumlanırken, Mahkeme, bazı başka ilkeleri veya haklan da, yukarıda değinildiği gibi, maddede açıkça sayılmamasına rağmen, 6. md′nin 1. fkr′sı kapsamı içinde, zımni unsurlar olarak görmektedir. Örneğin mahkemeye başvurma hakkı maddenin içinde zımnen kabul edilmiş bir hak olarak görülmüştür. Diğer yandan, hakkaniyete uygun yargılama kavramından yola çıkılarak başka pek çok ilke ve hak da belirlenmiştir. Örneğin silahların eşitliği, çelişmeli yargılama20, gerekçeli karar bunlar arasında sayılabilir. 6. md′nin 2. fıkrasında masumiyet karinesi, 3. fıkrasında ise sanığın haklan yer almaktadır. 3. fıkrada, 1. fkr′daki genel ilkenin "özel uy- 16 17 18 19 20 AÜSBFDergisi (İlhan Öztrak′a Armağan), Ocak-Haziran 1994, C.49, N. 1-2, s. 200; Jacot-Guillarmod, a.g.m., s. 382-383. F.G. Jacobs - R.C.A.Whlte, a.g.e., s. 123. F. Gölcüklü, "Avrupa İnsan Haklan Sözleşmesi′nde ′Adil Yargılanma"′, a.g.m., s. 200. Delcourtv. Belgilim, 17.01.1970, Series A, No. 11, 1 EHRR 355, para. 25, kararın özeti için bkz. Vincent Berger, Case Law ofthe European Court ofHuman Rights, Volume I: 1960-1987, The Round Hail press, Dublin, 1988, s. 39-43. F. Gölcüklü, "Avrupa İnsan Haklan Sözleşmesi′nde ′Adil Yargılanma′", a.g.e., s. 200; Golderv. U.K., 21.02.1975, Ser. A, No. 18, 1 EHRR 524, para. 34-35. Kavram için bkz. Nurullah Kunter - Feridun Yenisey, Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, Beta yay., İstanbul 1998, s. 41. gulama biçimleri" sayılmaktadır; tüketici olmayan bir biçimde sayılan bu haklar, adil yargılama normunun ceza yargılamalarmdaki "bazı görünümlerini" yansıtmaktadır21. Diğer bir deyimle 3. fkr′da sayılan sanık haklan genel kuralın uzantısı veya doğal sonuçlarıdır22. Fıkranın İngilizce metninde de, fıkrada sayılan hakların sanıkların "asgari" (minimum) hakları olduğu başlangıç cümlesinde belirtilmektedir. Dolayısıyla sanığın hakları sadece bu sayılan haklarla sınırlı değildir, Mahkeme 6. md′nin 2. veya 3. fıkralarının ihlal edildiği iddialarını, tek başına bu fıkralar açısından değil, fakat maddenin genel kuralını içeren 1. fıkrasıyla bağlantılı olarak ele alıp sonuca varmaktadır. Söz konusu güvenceler, her ne kadar ceza davasındaki sanık için öngörülmüş iseler de, gerektiğinde mutatis mutandis, medeni hak yargılamasında da uygulama bulacaklardır23. Yukarıda belirtilen hak ve ilkeler, bütün yargılama sürecine ilişkindir, bu ilke ve haklar (bazı durumlarda idari ve disiplin organları önündeki yargılamalar da dahil olmak üzere) ilk derece yargılaması kadar istinaf ve temyiz aşamaları için de geçerlidir. Hatta, olağan yargılama makamlarınca verilecek kararların esasını etkilemeleri halinde, 6. md′deki güvenceler, Anayasa Mahkemesi yargılamasını da, Anayasa Mahkemesinde görülen davanın alt mahkemelerde görülmekte olan davanın sonucuna etkisi ya da örneğin medeni hak ve yükümlülük üzerinde doğrudan sonuç doğurucu olup olmadığı dikkate alınmak kaydıyla24, bağlamaktadır25. Fakat, her aşamadaki yargılama sürecinin adil yargılanma ilkesine uygun olması zorunluluğu bir mükemmeliyetin aranması şeklinde görülmemelidir26. Yargılamanın her aşaması değerlendirilmekle beraber, yargılama süreci bir bütün olarak ele alınmaktadır, bu nedenle yargılamanın belli bir aşamasında ihmal edilen bir güvence daha sonra- 21 22 23 24 25 26 Artico v. Italy, Ser. A, No. 17, 3 EHRR 1, para. 32. Bkz. Jacot-Guillarmod, a.g.m., s. 382-384; F. Gölcüklü, "Avrupa İnsan Haklan Söz-leşmesi′nde ′Adil Yargılanma′", a.g.e., s. 201. Sanık haklarının 3. fıkrada sayılan haklarla sınırlı olmadığı ve medeni hak yargılamasında da bu güvencelerin gerektiğinde uygulanabileceği yorumunu yapan Mahkeme kararları atıfları için bkz. F. Gölcüklü, "Avrupa İnsan Haklan Sözleşmesi′nde ′Adil Yargılanma′", a.g.e., s. 201. Buchholzv. Germany, 06.05.1981, Ser A, No. 42, 3 EHRR 597, para. 48; Sramek v. Austria, 22.10.1984, Ser. A, No. 84, 7 EHRR 351, para. 35; Bock v. Germany, 29.03.1989, Ser.A, No. 150, para. 36-37; Sussmann v. Germany, 16.09.1996, Re-ports 1996-IV, No. 15, para. 44-46. Deumeland v. Germany, 29.05.1986, Ser. A, No. 100, 8 EHRR 448, para. 77; Ruiz-Ma teos v. Spaln, 23.06.1993, Ser. A, No. 262, 16 EHRR 505, para. 55-59; Poiss v. Aus iria, 23.04.1987, Ser. A , No. 117, 10 EHRR 231, para. 52. Bkz. K. Reid, A Practitioner′s..., a.g.e, s. 51; Özellikle makul süre bakımından Anayasa Mahkemesi önündeki yargılama süreci hesaba katılmaktadır. Bkz. Jacot-Guillar-mod, a.g.m., s. 385-387. ki aşamalarda telafi edilmişse veya telafi edilmesi imkanı verilmişse Sözleşmeye aykırılık söz konusu olmayabilmektedir27. Bazı özel davalarda ceza yargılamasının güçlüklerine yönelik olarak Sözleşme organları pragmatik bir yaklaşım da takınmışlardır. Örneğin uyuşturucu trafiği, organize mafya tipi suçlar ve terörizm konularında ve tanığın kimliğinin saklı tutulması için iyi nedenler olması durumunda veya şartlar kamu otoritelerinin başka türlü davranmasına olanak vermiyor ise, ister istemez savunma haklarına yönelik arzulanmayan etkilere izin verilmekte- 6. md′deki güvenceleri yerine getirmek için taraf devletler gerekli önlemleri almak zorundadır. Taraf devletler Sözleşmenin diğer maddelerinde olduğu gibi bu maddeye ilişkin olarak önlemlerin şekli ve niteliği açısından bir takdir alanına sahipseler de, öngörülen önlemlerin güdülen amacı gerçekleştirmeye yeterli olup olmadıkları konusunda Mahkeme karar verebilmektedir29. Bununla beraber, Sözleşme organlarının gerçekleştirdiği denetim, iç hukuklarda yer alan bir istinaf mahkemesinin veya temyiz mahkemesinin denetimi niteliğinde değildir. Dolayısıyla, Sözleşme organları, bir iç hukuk mahkemesinin yanlış karar verdiğine veya bir kişinin hatalı olarak mahkum edildiğine ilişkin şikayetleri inceleyemez. İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi iç hukukta verilmiş olan kararın esasına giremez, bu nedenle davanın sonucunda adaletin gerçekleşmediğine dair şikayetlerin başarılı olması olanaklı değildir. Sunulan delilleri değerlendirmek, neyin davayla ilgili veya kabul edilebilir olduğuna karar vermek konusunda en iyi konumda olanlar hiç kuşkusuz iç hukuktaki mahkemelerdir. Sözleşme organları sadece, öncelikli olan hakkaniyet ilkesi çerçevesinde sınırlı bir denetim yetkisine sahiptir. Sözleşme açısından, sorgula -nan şey varılan sonuçtan çok, yargılama sürecidir30, diğer bir deyişle içe -tik olarak adil bir karar verilip verilmediği değil, adil bir karar verilebilme -si için gerekli koşulların sağlanıp sağlanmadığı 6. nıd′nin koruması altın - 27 28 29 30 Örn. Pretto v. Italy, 8.12.1983, Ser. A, No. 71, 6 EHRR 182, para. 27-28; Le Compte, Van Leuven and De Meyere v. Belgium, 23.6.1981, Ser. A, No. 43, 4 EHRR 1, para.51; Edwards v. U.K., 25.11.1992, Ser. A, No. 247-B, 15 EHRR 417, para. 34-39. Örneğin bkz. Ferrantelli and Santangelo v. Italy, 07.08.1996, Reports 1996-III, davada, en önemli tanık başvurucu tarafından sorgulanmadan önce ölmüştür; Bargen v. Netherlands, 27.10.1995, Ser. A No. 327-B, bu davada da taciz edilen mağduru sorgulamak mümkün olmamıştır; Doorson v. Netherlands, 26.03.1996, Reports 1996-11, uyuşturucu trafiğine ilişkin bir davadır in K. Reid, A Practitioner′s .... a.g.e., s. 51. Buchholz v. Germany, a.g.k., para. 51; Zimmermann and Steiner v. Switzerland, 13.07.1983, Ser. A, No. 66, 6 EHRR 17, para. 29; Be Cubberv. Belgium, 26.10.1984, Ser. A, No. 86, 7 EHRR 236, para. 35; Colozza and Rubinat v. Italy, 12.2.1985, Ser. A, No.. 89, 7 EHRR 516, para. 30-31. K. Reid, APractitioner′s..., a.g.e., s. 50. dadır, diğer bir deyişle adil yargılama kavramı, kişinin davasını savunması için uygun ve etkili imkanlar verilerek yargılanması demektir. Bununla birlikte, milli mahkemeler, davayla ilgili olup olmadığının değerlendirilmesinde bir önyargı taşımaksızın taraflarca sunulmuş mütalaalar, savlar ve delilleri iyi incelemek yükümlülüğü altındadır31; açıkça hatalı bulgulara dayanan bir karara varmak, başvurucunun hakkaniyetli yargılanma güvencesinin mahkeme tarafından ihlal edildiğini gösterebilir32. Dolayısıyla adil yargılanma hakkı açısından, Sözleşme denetimi, iç hukukta varılan kararın içeriğinin de adil olmasını, istisnai de olsa, dolaylı olarak denetlemektedir. Amaç ve Konu Sınırlaması Kitabın amacı karşılaştırmalı bir çalışma yaparak, Sözleşme hukuku karşısında iç hukuku değerlendirmek değildir. Bu nedenle, adil yargılama kavramının içinde yer alan hak ve ilkelere ilişkin iç hukuktaki yasal düzenlemelere hiç değinilmemiştir. Çünkü bu tür bir değerlendirmenin, bu kitaptaki verilerden yararlanarak ancak medeni, ceza, idare, vergi hukuku gibi disiplinler üzerine uzmanlaşmış kişilerce yapılması anlamlı olacaktır. Sadece iç hukukla paralellik kurmak açısından ilgili Anayasal düzenlemelere yer verilmiş, fakat Anayasa Mahkemesi kararlarının incelemesine girişilmemiştir. Çünkü, böyle bir çalışma bir kitabın sınırlarını aşacak genişlikte olacaktır. Ancak adil yargılama kavramının kapsamında olan çok sayıdaki hak ve ilkelerden bazıları seçilerek, böyle bir karşılaştırmalı çalışma yapmak mümkün olabilir. Yukarıda da belirtildiği gibi, 6. maddenin 1. fıkrası medeni, idari veya ceza yargılama hukuku dahil olmak üzere bütün yargılama sistemini etkilediği için son derece önemlidir. Bu çalışma, maddenin geri kalan bölümüne sadece gerekli olduğunda değinilerek, birinci fıkra üzerinde yoğunlaşacaktır. Bu tercihin yapılmasını zorlayan bazı nedenleri şöyle sıralamak mümkündür. Birincisi, sadece 1. fkr′ya ilişkin olarak 600′ün üzerinde Mahkeme ve Komisyon kararının bu kitap içinde incelendiği düşünülecek olursa, maddenin tamamının detaylı olarak incelenmesi son derece kapsamlı bir çalışma yapmayı gerektirmektedir ve her bir fkr′ya dayanarak ayrı bir kitap yazmak mümkündür. İkinci neden ise, 2. ve 3. fkr′ların esas olarak ceza usul hukukuna yönelik hükümler olmasıdır. Bu çalışmada bütün yargılama sistemini ilgilendiren, Anayasa Mah- 31 32 Örn. Kraska v Svritzerland, 19.04.1993, Ser. A, No. 254-B, 18 EHRR 188, para. 3O._ Fouquet v. France, 12.10.1994, Reports 1996-1. Bu davada, Fransız Yargıtayı, yanlış bir biçimde, başvurucuların savunmaları sırasında kusurlarını kabul ettikleri bulgusuna dayanmıştır in K. Reid, A Practitioner′s..., a.g.e., s. 50. kemesinin, diğer üst ve ilk derece bütün mahkemelerin ve hatta yargılama benzeri faaliyet yapan kurul ve kurumların33 dikkate alması gereken genel ilke ve hakları tespit etmek hedeflenmiştir. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin, Avrupa Konseyi üyelerinin "ortak malvarlığı" ve "demokratik bir rejimin temeli" sayıldığı ve taraf devletler, Sözleşmedeki hak ve özgürlükleri egemenlikleri altındaki bütün kişilere tanımayı kabul ettikleri için, ulusal hukuk düzenlerinde Sözleşmeye aykın hukuk kuralları koymamayı ve var olan bu nitelikteki kuralları da Sözleşme ile uyum sağlayacak biçime sokmayı yüklenmişlerdir34. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin bazı temel hak ve özgürlükleri ayrıntılı olarak düzenlemiş ve bu hak ve özgürlükleri koruyacak uluslararası koruma ve güvence sistemlerine yer vermiş olma özellikleri, Sözleşmeyi bir uluslararası hukuk işleminden çok, Avrupa liberal demokrasilerinin anayasal belgesi, bir "Anayasa Şartı" olarak nitelendirmeye neden olmaktadır35. Bu nedenlerle, Sözleşme ile iç hukukun uyumu bütün diğer taraf ülkeler kadar, Türkiye′nin de önem vermesi gereken bir konudur. Nitekim Anayasa Mahkemesi anayasaya uygunluk denetimi görevini yerine getirirken Sözleşmeyi "destek-norm" olarak kullanmakta36, zaman zaman doğrudan İnsan Hakları Avrupa Mahkemesinin kararlarına da yer vererek Anayasanın maddelerini Sözleşmeye uygun yorumlamaktadır37. Yargıtay ve Danıştay da benzer şekilde bazı kararlarında, uluslararası hukuka başvurmaktadır38. Özellikle 1996 yılında Yargıtayın İnsan Haklan Avrupa Sözleşmesinin 6. md′sini doğrudan uygulayarak, duruşmada kullanılan dili bilmeyen sanıktan çevirmenlik ücretinin alınmasına karar verilmesini Sözleşmenin 6/3-e maddesine aykırı bulması önemli bir adım olmuştur39. 33 34 35 36 37 38 39 6. md disiplin ve bazı idari kurul soruşturmalarına da uygulanabilmektedir. Edip Çelik, "Avrupa İnsan Haklan Sözleşmesi′nin Türk Hukukundaki Yeri ve Uygulaması", İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, Lütfi Durana Armağan, 1988, Yıl 9, S. 1-3, s. 52; Necmi Yüzbaşıoğlu, "Avrupa İnsan Haklan Hukukunun Niteliği ve Türk Hukuk Düzenindeki Yeri Üzerine", İnsan Hakları Merkezi Dergisi, AÜSBF İnsan Haklan Merkezi yay., Mayıs 1994, C. II, S. 1, s. 26. S. Batum, a.g.e., s. 34. A.g.e., s. 56-57; N. Yüzbaşıoğlu, a.g.m., s. 31. Anayasa Mahkemesi, 3005 Sayılı yasanın 12. md′sinin savunma hakkına getirdiği 3 günlük süre sınırlamasını Anayasanın 36. md′sinin 1. fkr′sma ve 2. md′sindeki hukuk devleti ilkesine aykırı bulmuştur. Bu yorumu yaparken Anayasa Mahkemesi, Sözleşmenin 6. md′sinin 3. ikr′sının b bendine ve bu konudaki İnsan Haklan Avrupa Mahkemesi kararlarına gönderme yapmıştır. 16.06.1992 tarih, 1992/8 esas, 1992/39 karar sayılı Anayasa Mahkemesi karan, AMKD, S. 28, C. 2, s. 446-448. Bkz. N. Yüzbaşıoğlu, a.g.m., s. 31-32. 12.03.1996 tarih, 1996/6-2 esas, 1996/33 karar sayılı, Yargıtay Ceza Genel Kurulu karan, Yargıtay Kararları Dergisi, Nisan 1996, C. 22, S. 4, s. 621-624. 10 Bu gelişmeler, Sözleşmede yer alan adil yargılanma hakkının milli yargı yerlerince uygulanabilmesi için, bu konudaki Sözleşme ^organlarının geniş içtihadının incelenmesi gereğini de beraberinde getirmiştir. Bu kitap adil yargılanma hakkının Sözleşme organlarınca nasıl yorumlandığını göstererek Sözleşme ile iç hukukun uyumunun sağlanması için milli yargı yerlerine ışık tutmayı amaçlamaktadır. Ana Eksenler Kitap dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm, daha sonraki bölümlerde yer verilecek hak ve ilkelere girmeden önce, 6. md′nin 1. fkr′sının hangi uyuşmazlıklar için koruma getirdiğini saptayacaktır. 6. maddenin yorumlanmasına ilişkin sorunlar da vardır. Hükmün İngilizce ve Fransızca metinlerindeki yapısı, kullanılan terimler ve sözcük dizimi arasındaki farklar Mahkemenin kararlarındaki yorumlarla kısmen aşılmakla birlikte, bu farklar yorum zorluğunu artırmaktadır. Mahkeme 6. maddenin koruma altına aldığı usulleri, ulusal usullerdeki tasnif sisteminin uygulanması ile değil, Sözleşme kurallarının uygulanması ile belirlemektedir. Birinci bölüm, özellikle 1. fkr′nın kapsamı açısından ortaya çıkan bu yorum problemleri ve bu problemleri Sözleşme organlarının çözme yöntemleri üzerinde duracaktır. İkinci bölümde ise, 6. md′nin zımni gereği olan mahkemeye başvurma hakkı ile tarafsız ve bağımsız mahkemede yargılanma hakkı üzerinde durulacaktır. Mahkemeye başvurma hakkı olmaksızın tarafsız ve bağımsız mahkemede yargılanma hakkının anlamı kalmayacağı için, bu iki hak birlikte incelenecektir. Üçüncü bölüm, 6. md′nin 1. fkr′smda açıkça belirtilen "hakkaniyete uygun yargılanma hakkı" başlığını taşımaktadır, bu hakkın içinde kabul edilen silahların eşitliği, gerekçeli karar, delillere ilişkin temel kurallar gibi çeşitli diğer hak ve ilkeler bu bölüm içinde ele alınacaktır. Son bölüm ise, "aleniyet ilkesi" ve "makul sürede yargılanma hakkını" inceleyecektir. Kararlar ekseninde ele alınacak bu iki konudan özellikle ikincisine ilişkin karar yoğunluğu ve her somut olayın özelliklerine ilişkin farklı sonuçlara varılabildiği dikkate alınarak, sadece temel ilkeleri ortaya koyan kararlar üzerinde durulacaktır. İÇİNDEKİLER İKİNCİ BASIYA ÖNSÖZ XI ÖNSÖZ XIII KISALTMALAR XV GİRİŞ 1 BÖLÜM I KORUMA ALANI I- MEDENİ HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLERE İLİŞKİN UYUŞMAZLIK 12 A- Hak ve Yükümlülüğün "Medeni" Niteliği 13 1) "Medeni" Kavramında Yorum Problemi 13 a) Deyimsel yorumun çıkmazı: terminoloji farklılıkları 14 b) Tarihsel yorum: Hazırlık Çalışmaları 16 c) Amaçsal yorum: özerk Avrupa yorumu 18 2) İHAM İçtihadında Temel Yorum Kriterleri 22 3) İHAM İçtihadında "Medeni" Kavramı Belirlenirken Dikkate Alman Özellikler 24 a) Mevcut özel hukuk sözleşmesini etkileyen idari kararlar 25 b) Ticari ve mesleki bir faaliyetin icrasına ilişkin haklar 27 c) Mülkiyet hakkından yararlanma ve mülkiyet hakkının kullanımı ile doğrudan ilişkili uyuşmazlıklar 30 d) Maddi nitelikli menfaatlere ilişkin uyuşmazlıklar 31 e) Suçtan zarar gören kişilerin ceza davasındaki menfaatleri 37 f) Sosyal Güvenlik Sistemine ilişkin hak ve yükümlülükler 38 g) Kamu personeline ilişkin kararlar 42 aa) Mahkemenin eski yaklaşımı 42 bb) Mahkemenin yeni yaklaşımı: Pellegrin kriterleri 45 h) Aile yaşamına saygı hakkını etkileyen kararlar 52 4) İHAM İçtihadında Kapsam İçi ve Dışı Görülen, Kamu Hukuku Özellikli Uyuşmazlık Konulan 53 a) Kapsam içindeki konular 53 b) Kapsam dışındaki konular 58 B- Hak ve Yükümlülüğe İlişkin Uyuşmazlık 63 1) Hak ve Yükümlülüğün "İç Hukuktaki Temelleri" 63 2) Uyuşmazlık 71 C- Bir Medeni Hak ve Yükümlülüğe İlişkin Uyuşmazlığın "Karara Bağlanması" 74 1) Genel Özellikleri 74 2) Medeni Hak ve Yükümlülüğün İdare Tarafından Karara Bağlanması 79 II- SUÇ İSNADI 83 A- Suç İsnadı Kavramının Özerk Yorumu 83 B- Suç ve Cezaya İlişkin Yorum Kriterleri 85 1) Suçun Niteliği 86 2) Cezanın Niteliği ve Ağırlığı 95 C- İsnat Kavramı 100 BÖLÜM II BAĞIMSIZ VE TARAFSIZ BİR MAHKEMEYE BAŞVURMA HAKKI I- MAHKEMEYE BAŞVURMA HAKKI 105 A- Uygulanabilirliği 110 1) Medeni Hak ve Yükümlülüklere İlişkin Uyuşmazlıklarda 110 2) Suç İsnadına İlişkin Davalarda 113 B- Kapsam 115 C- Devletin Takdir Alanının Sınırlan: Ashingdane kriterleri 118 D-İHAM Pratiği 120 1) Dava Açma Hakkına Yönelik Sınırlamalar 120 a) Doğrudan sınırlamalar 120 b) Dolaylı sınırlamalar 122 aa) Avukatla görüşme hakkının tanınmaması 122 bb) Adli yardım verilmemesi 123 cc) Dava açma ve temyiz sürelerine ilişkin sorunlar olması 131 dd) Dava açmayı geciktirici koşullar öngörülmesi 134 ee) Hukuki kesinlik olmaması 134 2) Mahkemenin Yargı Yetkisine Yönelik Sınırlamalar 136 a) Tam bir yargı yetkisinin bulunmaması 137 b) İdarenin bazı işlem ve eylemlerinin yargı denetimi dışında olması 142 c) Dokunulmazlık ve muafiyetler tanınması 145 d) Yasamanın müdahalesi ile davanın durdurulması 151 3) Yargı Kararının Uygulanmaması 151 E- Dava Hakkından Feragat -Tahkim 154 n- YASAYLA KURULMUŞ, BAĞIMSIZ VE TARAFSIZ MAHKEMEDE YARGILANMA HAKKI 158 A- Yasayla Kurulmuş Mahkeme 158 1) Özerk Bir Kavram Olarak Mahkeme 158 2) Mahkemenin Dava Konusunu Kesin Karara Bağlama Yetkisi 161 3) Mahkemenin Yasa Yoluyla Kurulması 163 B- Bağımsız Mahkeme 166 1) Mahkeme Üyelerinin Niteliği 168 2) Mahkeme Üyelerinin Atanma Biçimleri ve Güvenceleri 171 a) Atanma biçimleri 171 b) Görev süreleri ve görevden almamamalan 174 c) Dış müdahalelerden korunma tedbirleri 176 3) Mahkemenin Görünümü 178 C- Tarafsız Mahkeme 188 1) Dava Yargıcının Farklı Roller Üstlenmesi 191 2) Mahkemenin Çifte Rol Üstlenmesi 201 3) Uzmanlık Mahkemeleri 203 4) Yargıçların Kişisel Menfaatleri ve Davayla Bağlarının Bulunması 204 5) Tarafsızlık Konusunda İç Hukukta Açık Bir Düzenleme Olması 207 6) Kararın Bozulması Üzerine Dava Hakkında Yeniden Karar Verilmesi 209 D- Hakkın İhlalini Ortadan Kaldırma Olasılıkları 210 1) Feragat 210 2) Kanun Yollan ile Düzeltme 213 BÖLÜM III HAKKANİYETE UYGUN YARGILANMA HAKKI I- SİLAHLARIN EŞİTLİĞİ VE ÇELİŞMELİ YARGILAMA İLKELERİ 220 A- Silahların Eşitliği İlkesi 220 1) Delil Sunma İmkanı Yönünden Eşitlik 222 a) Genel olarak karşı delil sunma imkanı 222 b) Tanık dinlenmesinde hak eşitliği 223 aa) Suç isnadına ilişkin davalarda 223 bb) Medeni hak ve yükümlülüklere ilişkin davalarda 226 2) Bilirkişi Yönünden Eşitlik 228 3) Davanın tarafları Arasındaki Usuli Eşitsizlikler 235 4) Bilgi ve Belgelere Ulaşmada Eşit İmkanlar 236 5) Davanın Tarafı Haline Gelen Yasal Görevlilerin Üstlendiği Rol ....241 6) Yasamanın Müdahalesi 245 B- Çelişmeli Yargılama İlkesi 249 II- DURUŞMADA HAZIR BULUNMA, SUSMA VE KENDİNİ SUÇLAMAMA HAKKI 257 A- Duruşmada Hazır Bulunma Hakkı 257 1) Kapsam 257 a) Suç isnadına ilişkin davalarda duruşmada hazır bulunma hakkı 257 b) Medeni hak ve yükümlülüğe ilişkin davalarda duruşmada hazır bulunma hakkı 259 c) Yargılamaya etkili katılma 261 2) Feragat 263 3) Duruşmada Hazır Bulunmaya Gerek Olmayan Haller 269 B- Susma ve Kendini Suçlamama Hakkı 271 1) Kendini Suçlayıcı Belgeler veya İfadeler Elde Etmek İçin Kişiyi Zorlama 273 2) Sanığın Sessiz Kalmasından Sonuç Çıkartma 281 III- DELİLLERE İLİŞKİN TEMEL KURALLAR 283 A- Delillerin Duruşmada Sunuluşu ve Tartışılması 285 B- Delillerin Kabul Edilebilirliği 287 1) Hukuka Aykırı Bir Biçimde Elde Edilen Deliller 287 a) Özel yaşamın gizliliği ihlal edilerek elde edilen deliller 289 b) İşkence, insanlık dışı veya onur kırıcı muamele ile elde edilen ifade 293 2) Suç Ortaklarından Elde Edilen Deliller 297 3) Duruşmada Dinlenmeyen Tanık Delili 297 C- Delile Ulaşma, Yorum Yapma Hakkı ve Sonradan Ortaya Çıkan Deliller 305 1) Suç İsnadına İlişkin Davalarda Savunmanın Delile Ulaşma ve Yorum Yapma Hakkı 305 2) Medeni Hak ve Yükümlülüklere İlişkin Davalarda Delile Ulaşma ve Yorum Yapma Hakkı 311 3) Sonradan Elde Edilmiş Deliller 315 D- Tanık veya Bilirkişi Dinlenmesi Yönündeki Talebin Reddi 316 E- Delile Verilen Ağırlık ve Delilin Değerlendirilmesi 317 IV-GEREKÇELİ KARAR HAKKI 322 A- Gerekçenin Öğrenilememesi 324 B- Gerekçede Tarafların Savlarına Cevap Verilmemesi 325 C- Yetersiz Gerekçe 327 D- Yasaya Dayanmayan Gerekçe 329 V- AVUKAT İLE TEMSİL HAKKI 330 VI-HAKKANİYETE UYGUN YARGILANMA HAKKININ DİĞER YÖNLERİ ..333 A- Yargıyı Etki Altında Bırakabilecek Müdahaleler 333 1) Medya Müdahalesi 333 2) Devlet Yetkililerinin Müdahalesi 335 3) Diğer Müdahaleler 336 B- Yargıcın Tutumu 336 C- Non Bis in idem 337 BÖLÜM IV ALENİYET İLKESİ VE MAKUL SÜREDE YARGILANMA HAKKI I- ALENİYET İLKESİ 341 A- Aleni Yargılama 343 1) Duruşma 343 2) Açık Duruşma 352 3) İlk Derece Mahkemesindeki Hataların Üst Yargılama Makamları Önünde Düzeltilmesi 361 4) Feragat 363 B- Aleni Hüküm 366 II- MAKUL SÜREDE YARGILANMA HAKKI v. 370 A- Kapsam 370 B- Başvurucunun Mağdurluk Statüsü 375 C- Makul Sürenin Değerlendirilmesi 377 1) Dikkate Alman Süre 377 2) Değerlendirme Kriterleri 380 a) Davanın karmaşıklığı 381 b) Başvurucunun tutumu 383 c) Yetkili makamların tutumu 386 aa) Yetkili makamların kusuru ve ihmali 387 bb) Yapısal sorunlar 390 SONUÇ 395 KAYNAKÇA 399 İNSAN HAKLARI AVRUPA MAHKEMESİ KARARLAR LİSTESİ 404 İNSAN HAKLARI AVRUPA KOMİSYONU KARARLAR LİSTESİ 416
© Copyright 2024
Sitemizde yayınlanan görsel ve yazılı