Hukukun Otoritesi ( Joseph Razda Otorite Olarak Hukuk )

ÖNSÖZ

Bu çalışma çağdaş ahlâk, siyaset ve hukuk felsefesi kuramcılarından biri oian Joseph Razın genel olarak ahlâk ve siyaset felsefesi özel olarak da hukukun otoritesi tezi etrafında kurguladığı hukuk teorisini ele almak­tadır.

Bu çalışmanın Raz'da hukukun otoritesi kavramını konu edinmesi­nin temel sebebi, Raz'ın klasik analitik hukuk felsefesini aşan bir şekilde çağdaş hukuk felsefesi tartışmalarının merkezinde hukukun otoritesi tezi çerçevesindeki metodolojik ve felsefi konumunun etkisi büyüktür. Bu kapsamda Raz, pratik muhakemeye dayalı olarak yaptığı otorite analizleri ile sadece hukuk değil aynı zamanda çağdaş ahlâk ve siyaset felsefesinde de çok önemli bir yere sahiptir.

Bu çalışmada, Raz'm hukuk felsefesindeki konumunu ortaya koyan hukukun otoritesi kuramının, ahlâk ve siyaset felsefesi ile ortak temelini göstermek amaçlanmaktadır. Raz'ın hukukun otoritesi tezinin yöntemini belirleyen kaynaklar, analitik felsefe kökenli olduğu için, bu çalışmada analitik felsefe geleneğinin otorite-hukuk analizlerinden faydalanılmıştır.

  İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı'nda kıymetli hocam Prof. Dr. Yasemin Işıktaç'ın danış­manlığında yüksek lisans tezi olarak hazırlanan bu çalışma 2007 yılında Prof. Dr. Mehmet Tevfik Özcan, Yard. Doç. Dr. Ahmet Haluk Atalay, Yard. Doç. Dr. Sevtap Metin ve Yard. Doç. Dr. Ertuğrul Uzun'dan oluşan jüri tarafından oy birliği ile kabul edilmiştir. Çalışmanın yayına hazır­lanmasında, çalışmayı baştan sona yeniden elden geçirerek bazı temel değişiklikler yapmak yerine çalışmanın içeriğine hiç dokunmadan tez olarak sunulduğu gibi yayınlanması tercih edilmiştir. Bu tercihte çalışma­nın konusu ve seçildiği alanın etkisinin yanında, Josehp Raz'm hukukun otoritesi tezi üzerinde 2007'den bu yana dikkate değer bir eleştiri veya katkının da bulunmaması etkili olmuştur.  

Dr. Halit UYANIK

TAKDİM

Sevgili Halit Uyanık'ın "Joseph Raz'da Hukukun Otoritesi Kavra­mının Temellendirilmesi" başlıklı Yüksek Lisans Tezinin kitap hâline getirilerek basılıyor olması benim için de ziyadesiyle memnun edicidir. Yirminci yüzyıl sonunda yaşanan Doğal Hukukun Rönesansı sonrasında H.L.A. Hart ve Razın yeni pozitivist açılımlarıyla birlikte önemli ve yeni bir kavşağa gelinmiştir. Kapsayıcı pozitivist bir kuramcı olarak Hart, bir hukuk sisteminin tanıma kuralına eğer ahlâkî değerler dahil sayılmıyorsa (ancak bu durum bir hukuk sisteminin varlığının zorunlu bir koşulu da sayılmaz) hukuksal yorumda toplumsal değer yargılarına başvurulabil-melidir . Raz ise dışlayıcı pozitivist olarak tanımlanır. Onun sosyal kay­naklar tezi hukuk kurallarının yorumlanırken değerlendirici argümanlara başvurularak eğer sosyal olgular sınırı aşılıyorsa hukuk expost facto yani yargısal olarak üretilmiş olur.

Hart'm isimlendirmesi ile persistent questions yani hukukun vaz­geçilmez üç sorunu bu çalışmanın alanının anlaşılması açısından kurucu öğeler olarak kullanılmıştır. Raz'in özellikle hukukun otoritesi ile ilgili olarak yaptığı betimleme bütün hukuk sistemleri için geçerli olabilecek kapsayıcı, tutarlı ve bütünlüklü bir teori oluşturma amacına yöneliktir. Razın hukuk sistemlerinin hem varlığının hem de içeriğinin sadece sos­yal olgularla tanımlanıp betimlenebileceğine ilişkin ileri sürdüğü sosyal olgu tezi hukuk kavramı (a concept of law) ile hukukun doğası (the na-ture of law) arasındaki farkı belirleyici öğe olarak alır. Hukuk kavramı bir toplum ve kültüre göre şekillenir ve dar kapsamlıdır oysa hukuku doğası evrenseldir. Bu temel saptamaları Raz, çok sayıdaki çalışmasında kaynaklar tezi, eylem sebepleri ve otorite tezi olmak üzere üç ana başlıkla birlikte bütünleştirici bir teoriye çevirmiştir.                                                               

Raz'm hukukun niteliğine ilişkin tartışması, hukuk için zorunlu olanın ne olduğunun tespiti ile ilgilidir. Zorunluluğa ilişkin tespitini "otorite" kavramı ile temellendirir. Bu nedenle Raz'm teorisi, haklı olarak, hukukun otoritesi tezi olarak da isimlendirilmektedir.

  Raz için önemli olan, eylemler için tüm nedenleri dışarıda bırakan otoritenin üstünlük karakteridir. Kişinin özgün nedenlerinin yerini hu­kukun otoritesinden kaynaklanan nedenler alacaktır. Aynı zamanda yü­rürlükteki hukuk zorunlu olarak bir otoriteye sahiptir. Yani pratik meşru otoritedir. Bir hukuk sisteminin meşru otorite olmayı talep edebilmesi için meşru otoriteye sahip olma yeteneğini de taşıması gerekir. Bu akıl yürütme, Uyanık'ın tezinde, otorite ile başlayan bir sistematik içinde ko­nunun ele alınmasını da haklılaştırmıştır. Otorite çalışma içinde kurucu öneme sahip bir kavram olarak şekillenmiştir. Otoritenin anlam bağlam­ları tezin birinci bölümü içinde başarıyla ele alınmıştır.  

Çalışma otorite kavramını esas alan bir bölümle başlayarak bu kav­ramın felsefî temelleri ile liberal siyaset ve hukuk - otorite ilişkisini içeren bir sistematikle yazılmıştır.

Özellikle de iure ve de facto otorite kavramlarının konunun anlaşıl­ması açısından önemi vardır. De iure otorite, her zaman etkili olmasa da bir kişinin bir kuraldan dolayı itaat edilmeye hakkı olmasıdır; de facto otorite ise, bir kişinin ne bir nedenle ne de bir yetkiye sahip olmadığı hâlde tehdide başvurmadan kararım yürütebildiği zaman söz konusu olur. Bir başka önemli sınıflandırma ise; bir eylem gerçekleştirmek için izne sahip olmayı ifade eden otorite, kural koyma ve yönetme hakkı sa­hipliğinden kaynaklanan otorite ve bilginin güvenilirliğini veya bir met­nin gerçekliğini doğrulayabilen bir uzman kişi/kurum olarak otoritedir. Bu otorite tanımlarının hepsinin hem hukuksal hem de siyasal sistemin anlamlandırılması için kullanılabilir olduğu aşikârdır.

  Otorite olarak hukuk haklı nedenlere ya da pratik aklın gereklerine dayanmalıdır. Raz genel olarak pratik akıl nosyonundan hareketle kapsayıcı pratik bir teori oluşturmak arzusundadır. Bu arzu ile metodolojik olarak da gerekçelendirici bir tutarlılık ortaya çıkar.  

Bu tutumuyla Raz, hem ahlâk hem de siyaset felsefesi açısından anlama olanaklarım geliştirecek modern bir hukuk sistemi sunar. Raz dü­şünmede normal gerekçelendirme sebebine uygun olan sebepleri birinci, bu sebeplere ilâve olarak ortaya çıkan sebeplere ikinci sebepler demekte­dir. Bir otoritenin meşruluğunun doğrulanması birincil ve normal yolu öznelerle ilgili sebeplere dayalı olarak harekete etmeye bağlıdır.

Raz'ın otorite tezi irade temelli bir gerekçelendirme olmayıp, sebep temelli bir gerekçelendirme tipidir. Otorite tezi sadece hukuka itaat yü­kümlülüğünü belirlemede değil, aynı zamanda hukukun ne olduğunun anlaşılmasında da merkezî bir öneme sahiptir. Çünkü Raz'a göre hiçbir sistem meşruluk veya ahlâkî otorite/iddia etmedikçe bir hukuk sistemi değildir. Ayrıca Raz'ın sebeplerini birincil ve ikincil sebepler olarak farklılaştırması ile yaşamda emirlerin, söz vermelerin hukukun, ahlâkın dışlayıcı sebep olarak nasıl iş gördüğünü açıklamakla ilgili girişimini de bu düşüncelere eklemek gerekir.

Raz'ın özellikle siyaset kuramına ilişkin yaklaşımları da üzerinde dikkatle düşünmeyi gerektirecek niteliktedir. Bu konu Uyanık'm tezinde otonomi temelli liberal siyaset kuramı başlığı altında ele alınmıştır. Siya­sal liberalizmin "epistemolojik bir kaçınma" içinde olduğunu yani siyasi liberalizmin ne mevcut siyasal kültür içinde bir temellendirme arayışı ne de kapsamlı bir doktrin olma konusundaki belirsizliği aşamadığı eleştiri-siyle ilgilidir. Çünkü aksi düşünüldüğünde ahlâkî öğretilerden çıkarılmış ve muhtemelen özerk olmayan bir çıkarsama yapılmış olabilirdi.

Raz bir toplumun siyasal kültürünün kendi üyelerince apaçık görü­lebileceğini ekler. Bir adalet teorisinin kabul edilme koşullan, bir toplu­mun değerlerini ne kadar iyi ifade edebildiğini gösterir.

  Uyanık, Raz'ın siyaset kuramım temel kitabı olan The Morality of Freedom (Özgürlük Ahlâkı) üzerinden ele alarak inceler. Burada önemli bir tartışma olarak liberaller ile komüniteryanlar arasındaki bir probleme odaklanılmıştır. Liberal anlamda bireysel otonominin liberal olmayan bir toplumdan talep edilip edilemeyeceğine ilişkin soru aşılmaya çalışılmak­tadır. Raz bireysel otonominin ancak toplumsal olarak gelenekselleşmiş kurumlar aracılığıyla belirlenebileceğini ileri sürer. Bu nedenle teorisi komüniteryan olarak da nitelendirilmektedir.  

İÇİNDEKİLER

TAKDİM......................................................................................... VII

ÖNSÖZ............................................................................................ XI

İÇİNDEKİLER............................................................................... XIII

KISALTMALAR............................................................................. XVII

GİRİŞ................................................................................................... 1

                     Birinci Bölüm

Otorite ve Hukukun Otoritesi Kavramları A.   OTORİTE KAVRAMI................................................................. 11

1. Tanım ve Sınıflandırma............................................................. 12
2. Teorik Otorite - Pratik Otorite Kavramları............................... 23
3. Otorite ve İktidar.................................................................... 28
4. Otorite ve Otonomi.................................................................. 31
5. Otorite, Eylem Sebebi ve Değer Kavramları....................................... 40

1. Genel Olarak........................................................................... 45
2. Sosyal Düzen ve Hukukun Otoritesi......................................... 54
3. Sistematik Kurumlar ve Hukukun Otoritesi.............................. 60

4. Davranış Standartları ve Hukukun Otoritesi............................... 63
5. En Üstün Otorite Olarak Hukukun Otoritesi............................... 66
6.  

İkinci Bölüm

Joseph Raz'da Hukukun Otoritesinin Felsefi Temelleri A.  GENEL OLARAK........................................................................ 71

B.   JOSEPH RAZ'DA EYLEM SEBEBİ-TEMELLİ PRATİK
FELSEFE...................................................................................... 73

1. Joseph Raz'ın Pratik Felsefesinin Genel Özellikleri....................... 73
2. Objektif Sebep Kavramı........................................................... 77
3. Eylem Sebepleri....................................................................... 84

a.   Tam Sebep - Eksik Sebep.................................................... 89

b.   Etkin Sebep - Yardımcı Sebep............................................. 90

c.   Birincil Sebepler - İkincil Sebepler....................................... 92

d.   Açıklayıcı Sebepler - Normatif Sebepler............................... 95

4.   Sebepler Çatışması ve Dışlayıcı Sebepler................................... 99 C.  JOSEPH RAZ’IN OTONOMİ-TEMELLİ LİBERAL

SİYASET KURAMI................................................................... 105

1. Genel Olarak......................................................................... 105
2. Raz'ın Siyaset Kuramının Temel Özellikleri............................... 111
3. Değer Teorisi ve Liberalizm.................................................... 116

a.   Kişisel Esenlik................................................................... 116

b.   Sonuççuluk....................................................................... 120

c.   Sosyal Formlar................................................................. 122

d.   Ahlâki Çoğulculuk ve Ortak-Ölçülemezlik........................... 125

4.   Liberal Mükemmeliyetçilikve Otonomi..................................... 129