Hayek'te Özgürlük, Zorlama ve Özgür Bir Toplumun Güvenceleri

Friedrich August von Hayek, yirminci yüzyılın iktisadi hayatına yön vermiş düşünürlerden birisidir. İktisat alanındaki etkisi ve 1974 yılında aldığı Nobel Ekonomi ödülü nedeniyle, birçok kişi tarafından sadece bir iktisatçı olarak tanınsa da Hayek, aynı zamanda, bir hukuk doktoru olup, özellikle son dönem çalışmalarını hukuk alanına hasretmiştir. Bu çalışmalar kapsamında, toplumsal düzen, değer, özgürlük, özgürlüğün sınırlandırılması, özgürlüğün korunması, sorumluluk, zor kullanma alanlarında sistemli görüşler ortaya koymuştur. Hayek’in eserleri, savunucusu olduğu klasik liberal düşüncenin hukuk alanına uygulanması niteliğini taşımaktadır. Bu anlamda Hayek’in eserlerini, Benthamcı faydacı görüşleri temel alan modern dönem liberalizminin ve başta sosyalizm olmak üzere kolektivist doktrinlerin eleştirisi olarak okumak da mümkündür. Batı’da faydacılığın ve müdahaleci devlet anlayışlarının, Doğu’da ise sosyalizmin hüküm sürdüğü yirminci yüzyılın ortalarında Hayek, on yedinci yüzyılda İngiltere’de ortaya çıkan klasik liberalizmi savunan görüşleri nedeniyle, şaşırtıcı düzeyde radikal bir konumda görülmüş ve görüşleri seksenli yıllara kadar çok sınırlı bir alanda itibar görmüştür. Bu dönemde Hayek’in bir filozoftan ziyade bir ideolog olarak görülmesinin, eserlerinin birçok düşünür tarafından göz ardı edilmesinde etkili olduğu vurgulanmaktadır.[1]Seksenli yıllarla birlikte “bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” anlayışının batı dünyasında yeniden hâkim olması ve Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte bir anlamda sosyalizmin yenilgisi, “sosyal faydacı” veya “kolektivist” görüşlerin de gerilemesine yol açmıştır. Hayek’in teorisi bu gelişmelerden sonra mantıksal açıdan tutarlı, olgusal açıdan kullanışlı ve yöntem ve ilgiler açısından hümanist olarak görülmeye başlamıştır.[2]

Düşünürün hukuk üzerine ortaya koyduğu görüşler, özellikle son on yıl içerisinde Batı’da revaçta olan ve yeni anayasa çalışmalarının başlatılmasıyla birlikte ülkemizde de belirli bir düzeyde tartışma yaratmış Ekonomik Hukuk paradigmasının temellerini ve nüvelerini içermesi bakımından büyük önem arz etmektedir. Bu özelliği nedeniyle Hayek’in eserlerinin, klasik liberalizm ve ekonomik hukuk paradigması üzerinde çalışmalar yapacak olan veya bu görüşleri savunan hukukçular bakımından önemi yadsınamaz. Ancak bu eserler, bir liberal için önemli olduğu kadar, Bentham’ın veya Marx’ın görüşlerini savunan düşünürler için de önemlidir.

Türkçede Hayek’in hukuk anlayışı üzerine yazılmış eserlerin sayısı çok azdır. Bu eserlerin büyük bir kısmı çevirilerden ve derlemelerden oluşmaktadır. Bu çalışmalardan ayrı olarak, Sururi Aktaş’ın eseri[3], düşünürün Hukuk ve Adalet kuramını sistemli bir biçimde ortaya koymak bakımından özellikle önemlidir.

Demokrasi ile yönetilen toplumlarda özgürlük sorunu, örgütlü gruplar ve bireylerden yönelecek zorlayıcı müdahalelerin nasıl engelleneceği ile ilgilidir. Bireylerin, başkalarının uygulayacağı zorlamaya karşı tek başlarına kendilerini korumalarının mümkün olmaması, toplumda bu korumayı gerçekleştirecek bir gücün ortaya çıkmasını gerekli kılmıştır. Modern dönemde bu güç devletin tekelinde yer almaktadır. Toplumda zorlamaya başvurma tekelini elinde bulunduran devlet ise hem bu mekanizmayı idare edenlerin hem de onları seçim yoluyla belirleyenlerin, diğer bir deyişle çoğunluğun kontrolü altına girmeye meyillidir. Devletin bu özelliği, onun, bireyin özgürlüğünün dışarıdan gelecek zorlamaya karşı korunmasında etkisiz kalmasına veya daha da kötüsü, bireyin özgürlüğüne karşı yönelmiş en büyük tehdit halini almasına yol açmaktadır. Bu tezle amaçlanan, Hayek’in özgürlük kavrayışının, özgürlüğün karşıtı olarak gördüğü zorlamaya ilişkin görüşlerinin ve nihayet zorlamaya karşı özgür bir toplumun sahip olması gereken temel güvenceler hakkındaki önerilerinin, sistemli olarak ortaya konulmasıdır. Düşünürün görüşlerine başvurarak, demokratik bir toplumda zorlamanın, özgürlüğün düşmanı olarak değil tam aksine özgürlüğün koşulu ve koruyucusu olarak mevcut olup olamayacağı ve bu birlikteliğin gerçekleştirilmesi için hangi önlemlerin alınması gerekeceği sorularına yanıtlar aranacaktır.

Hayek’te Hukuk ve Toplum isimli ilk bölüm, üç alt bölümden oluşmaktadır. Birinci alt bölümde Hayek’in temel metodolojik kabulleri konu edilecektir. Hayek’in toplumun oluşumu, toplumsal örgütlenmenin evrimi, toplumsal kurumların işleyişi ve de modern sosyal bilim paradigmasına ilişkin görüşlerini ortaya koymadan onun özgürlük kavrayışını anlamak mümkün değildir. Yine aynı kaygı ile bu alt bölümde Hayek’in entelektüel olarak beslendiği kaynaklar da özetlenmektedir.

İkinci alt bölümde ise düşünürün hukuk kuramı çerçevesinde ortaya koyduğu tespit ve genel görüşler yer almaktadır. Hayek’in insanın kural üretme ve kural izleme kabiliyeti, kuralların toplum türlerine göre gösterdiği değişiklikler, kuralların kaynakları bakımından ayrımı, hukuk kuralının taşıması gereken şartlar ve hizmet etmesi gereken ilkeler konularındaki görüşleri bu alt bölümde, tezin ana konusunu ilgilendirdiği ölçüde ele alınmıştır.

Hayek’in kuramında adalet ve özgürlük karşılıklı olarak birbirlerini belirlerler. Bu iki kavramın birbirinin şartı konumunda olması, düşünürün özgürlük kavrayışını anlamak bakımından, adalet ile ilgili görüşlerini de ortaya koymamızı gerekli kılmıştır. Bu nedenle üçüncü alt bölümde Hayek’in adalet kavrayışının temel özellikleri ortaya konacaktır. Düşünürün prosedürel adalet kavrayışı açıklanırken, sosyal adalet kavramı ve talebine yönelik eleştirileri de ele alınacaktır.

Tezin esasına girdiğimiz ikinci bölümde, Hayek’in özgürlük, zor kullanımı ve gayrimeşru zor kullanımına karşı özgür bir toplumun ihtiva etmesi gereken güvencelere ilişkin görüşleri açıklanacaktır. İkinci bölüm üç alt bölüm içermektedir. Birinci alt bölümde Hayek’in özgürlük kavrayışı açıklanacaktır. Düşünürün, çok genişlemesi nedeniyle anlamını yitirmiş olduğunu belirttiği özgürlük kavramına getirdiği tanım ve diğer tanımların yarattığı karışıklıkları gidermeye yönelik entelektüel çabaları bu alt bölümün ana eksenini oluşturmaktadır. Bununla birlikte Hayek’in özgürlük savunusu ve özgürlüğün toplum açısından önemine yaptığı vurgunun gerekçeleri bu alt bölümde açıklanacaktır. Ayrıca bu alt bölümde, düşünürün özgürlük tanımlarındaki çeşitliliğin temelinde yer aldığını belirttiği İngiliz ve Fransız özgürlük gelenekleri hakkındaki görüş ve eleştirileri belirtilecektir.

İkinci alt bölümde Hayek’in özgürlüğün karşıtı olarak gördüğü zorlama kavramı ve olgusu ile ilgili görüşleri ele alınacaktır. Düşünürün, hangi tür eylemlerin zorlama sayılacağı, hukukun hangi tür zor kullanımını engellemekle yükümlü olduğu, özgür bir toplumda meşru zorlamanın sınırları ve gerekçelerine ilişkin görüşleri bu alt bölümde açıklanacaktır.

Üçüncü ve son alt bölümde ise, özgür bir toplumun, meşru olmayan zor kullanımına ve özgürlüğün ihlaline karşı sahip olması gereken güvenceler ele alınacaktır. Bu alt bölüm, Hayek’in özgürlük, zorlama ve özgür bir toplumun temel nitelikleri hakkındaki görüşlerinden yapılan çıkarsamalar yoluyla madde madde oluşturulan temel güvenceleri içermektedir.

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ....................................................................................................... V
İÇİNDEKİLER............................................................................................. VII
GİRİŞ .......................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
HAYEK’TE HUKUK ve TOPLUM
1. HAYEK’İN METODOLOJİK POZİSYONU................................................ 7
A. Kartezyen Akılcılığın Reddi...........................................................7
B. Düzenin İki Türü: Taksis ve Kozmos ...........................................10
C. Toplumsal Evrim ........................................................................13
D. Bireysel Eylemin Belirleyiciliği....................................................14
2. HAYEK’İN HUKUK KURAMI ............................................................... 23
A. İnsanın Kural-İzleyen Yapısı ve Kurallar .....................................24
B. Kuralın İki Türü: Thesis ve Nomos..............................................29
C. Hukuki Pozitivizm ve Doğal Hukuk Kuramları Karşısında
Hayek’in Konumu ......................................................................32
D. Hukukun “Amacı” ......................................................................36
3. HAYEK’İN ADALET ANLAYIŞI ............................................................. 39
A. Prosedürel Adalet......................................................................39
B. Sosyal Adalet Kavrayışına Yönelik Eleştiriler..............................44
İKİNCİ BÖLÜM
ÖZGÜRLÜK, ZORLAMA ve ÖZGÜR BİR
TOPLUMUN GÜVENCELERİ
1. ÖZGÜRLÜK KAVRAMI ....................................................................... 51
A. Hayek’in Özgürlük Kavrayışı.......................................................51
VIII İçindekiler
B. Bir Özgürlük Tanımı Yapmanın Zorunluluğu ............................. 56
C. İngiliz ve Fransız Özgürlük Gelenekleri Üzerine Görüşler.......... 60
2. ZORLAMA VE MEŞRU ZORLAMA ...................................................... 64
A. Hayek’in Zorlama Kavrayışı....................................................... 64
B. Meşru Zorlama ......................................................................... 67
C. Çoğunluğun Zorlayıcı İradesinin Sınırları................................... 78
3. ÖZGÜR BİR TOPLUMUN GÜVENCELERİ ............................................ 82
A. Hukukun Egemenliği ................................................................. 82
a. Yürütme Yetkisinin Sınırları ............................................... 89
b. Olağanüstü Haller.............................................................. 92
c. Yasama Yetkisinin Sınırları................................................. 94
B. Yargı Bağımsızlığı .................................................................... 108
C. Kuvvetler Ayrılığı..................................................................... 110
D. Yasal Eşitlik - Prosedürel Adalet.............................................. 112
E. Korunan Alan - Özel Mülkiyet ................................................. 115
F. Dogmatik Özgürlük Savunusu ................................................. 123
SONUÇ ................................................................................................... 127
KAYNAKÇA ............................................................................................. 137
ÖZET ...................................................................................................... 143
ABSTRACT .............................................................................................. 145