Vedat Kitapçılık
Kargo Gönderim Saatleri;
Hafta İçi Saat 16:00 'ya kadar
Cumartesi Saat 11:00 'e kadar
Kartlarına Taksit
Seçeneklerimiz Vardır!
Banka Hesap Bilgilerimiz
Destek
HATTI
0212
240 12 54
240 12 58
Favori
Listenizde
Ürün Yok!
Sepetinizde
Ürün Yok!
Yeni Çıkan Yayınlar:      Mart (135)      Şubat (116)      Ocak (139)      Aralık (134)

Global Finansal Sistem Finansal Krizler ve Türkiye

Global Finansal Sistem Finansal Krizler ve Türkiye



Sayfa Sayısı
:  
150
Kitap Ölçüleri
:  
21x18 cm
Basım Yılı
:  
2000
ISBN NO
:  
975486884X

60,00 TL









ÖNSÖZ



Bütün ülkeler finansal yapılarının sağlam ve istikrarlı olmasına özen göstermektedirler. Ancak gerek kamu ihtiyaçlarının karşılanma güçlükleri ve gerekse kalkınmanın finansmanını temin zorlukları zaman zaman finansal yapıda dalgalanmalara neden olabilmektedir. Bu dalgalanmalar her dönemde ilgili ülke ile birlikte bu ülke ile yakın ekonomik ilişkide bulunan diğer ülkeleri de belli ölçüde etkilemektedir.

Ancak özellikle son on yılda meydana gelen finansal ve ekonomik dalgalanmalar dünyanın diğer ülkelerinde daha kuvvetli hissedilmişlerdir. Özellikle 1997 yılında Güneydoğu Asya ülkelerinden Tayland\′da baş gösteren bir finansal kriz, çok kısa zamanda bölge ülkeleri ile birlikte dünyanın diğer ülkelerine de sirayet etmiştir. Dalgalanmaların etkilerini azaltabilmek için oluşturulan sistemler ve kuruluşlar da olumsuzlukların önlenmesinde istenilen ölçüde yeterli olamamışlardır.

Reel ekonomilerinde herhangi bir sorun bulunmayan Güneydoğu Asya ülkelerinin birbiri ardına kriz ortamına sürüklenmesi, dünyanın ekonomisi sağlam ülkeleri ile birlikte gelişmekte olan ülkelerinde de tedirginlik uyandırmıştır. Çünkü herhangi bir finansal kriz durumunda reel ekonomik sağlamlığın, döviz rezervleri bolluğunun bile çok büyük bir fayda sağlamadığı, Tayland deneyinde yakından görülmüş olmaktadır.

Bu durum özellikle finansal krize yol açan unsurlar ile bu krizlerin uyarıcıları ve önlenme çareleri konusunda geniş bir çalışma alanı oluşturulmasına yol açmıştır. Haberleşme ve iletişim teknolojisindeki ilerlemelerle hareket alanı genişleyen, borçlanma ve finansal araçlardaki çeşitlenmelerle değişim kabiliyeti artan uluslararası sermayenin faiz, borsa, döviz üçgenindeki hareketlerinin ülkelere olan faydası ve zararı masaya yatırılmaktadır. Mal ticaretinin yaklaşık on misli büyüklüğünde bir işlem hacmine ulaşan uluslararası sermayenin finansal krizlere yol açmayacak bir düzenleme içinde hareket etmesinin çareleri araştırılmaktadır. Finansal krizleri önlemekte yetersiz kalan global finansal sistemin yapısı ile finansal krizlere yol açtığı hakkında kuvvetli tenkitler alan kısa süreli yabancı sermaye akımlarının yarar ve zararları tartışılmaktadır. Gelişmekte olan ve kalkınma hamleleri açısından yabancı sermayeye büyük ihtiyaç duyan ülkemiz açısından da bu tartışmaların büyük önemi bulunmaktadır.

Çalışmamızda global finansal sistemin geçirdiği aşamalar ile bu sistemin kuş bakışı tanıtılması, dünyada meydana gelen global finansal krizler ile bunlara yol açan unsurlar, finansal bir krizden korunma konusunda yapılabilecekler,





IV
Türkiye\′nin flnansal bir kriz riskinde olup olmadığı başlıkları ile ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Globalleşme ile birlikte uluslararası paranın ulusal piyasalara giriş ve çıkışlar konusunda büyük imkanlara ulaşması, tahkim türü yasalar ile yabancı sermayenin kendine güvenli ortamlar sağlaması, Off-shore ve vergi cennetleri ile büyük fonların denetimsiz alanlar oluşturması gibi gelişmelerin takip edilmeye başlandığı bir dönemde uluslararası flnansal sistemin yapısı hakkında özet de olsa bilgi vermeye çalışan böyle bir çalışmanın faydalı olacağını düşünmekteyim. Her bir bölümü ayrı bir kitap konusu olabilecek bu çalışmanın daha geniş çalışmalara da ilham kaynağı olmasını temenni ediyorum.

Çalışmamın bu aşamaya gelmesinde teşvik ve önerilerini aldığım başta sayın Rektörüm Prof.Dr. Hasan Kazdağlı olmak üzere İktisadi ve İdari Bilimler Fa-kültesi\′nin değerli hocaları Prof.Dr. Ali İhsan Karaalp ile Prof.Dr. Feyzullah Eroğlu\′na da özellikle teşekkür etmek isterim. Ayrı bir teşekkürüm de kitabın basımını titizlikle gerçekleştiren Beta Yayınlan\′nm sayın yetkilileri ve çalışanla-rmadır.

Denizli, Mayıs - 2000
Doç.Dr.Muhammet Akdiş

GİRİŞ

Paralı ekonomiye geçiş ile birlikte parasal sorunlar ekonominin öncelikli sıralarına yerleşmiştir. Önce paranın değeri ile başlayan tartışmalar, daha sonraları paraların dönüşüm oranlan üzerinde yoğunlaşmıştır. Ülkelerin birbirleri ile olan ekonomik ilişkilerinin artması dünya ticaret hacmini arttırmış, bu da uluslararası geçerliliğe sahip para birimleri ile bunların kullanımları konusundaki düzenlemeleri gerekli kılmıştır.

Sanayi devrimi öncesi ve sonrası gelişen ticaret ve sanayi hamleleri, krediye olan ihtiyaç ile birlikte paranın ülkeler ve bölgeler arası transferi olayını da gündeme getirmiştir. Yeni kredi ve borçlanma araçları ile birlikte, uluslararası mal değişimini sağlayacak para transferi bu fonksiyonu gören banka ve aracı kuruluşların ekonomideki ağırlıklarını da arttırmıştır. Kredi bulma, borç senetlerine aracılık etme ve para transferi konularında öne çıkan ülke ve bölgeler uluslararası ilk finans merkezleri olarak kabul görmüşlerdir. Ancak bu merkezler diğer ülkelerde de zaman içinde oluşmaya başlamış, ilk finansal merkez olan Londra\′nın yanma Frankfurt, Paris, New York gibi merkezler de katılmıştır. Başlangıçta özel firmaların finansman ihtiyacını karşılamaya dönük işlemler yapan bu merkezler, birinci ve ikinci dünya savaşı sıralarında devletlerin de finans problemleri için müracaat mercileri olmuşlardır.

Uluslararası finansal sistemin dağınık yapısı, para birimleri arasındaki değişim oranlarının istikrarsızlığı ve dış ödemeler dengesizlikleri durumunda ülkelerin başvurduğu aşırı devalüasyonların uluslararası ticarette yol açtığı haksız rekabet gibi olumsuzluklar yeni arayışlara yol açmıştır. Bu sorunları ortadan kaldırmak üzere varılan Bretton Woods anlaşması; getirdiği altın kambiyo sistemi, devalüasyonların smırlandı-nlması gibi uygulamaları ile uluslararası finansal sisteme kısmi bir istikrar getirmiştir. Ancak ülkelerin dış açıklarını kapatmak amacıyla sistemin kurallarını zorlamaları, ABD\′nin dış ticaret açıklarının artması gibi bir dizi nedenle bu sistemin katı uygulamalarından da vazgeçilmiş ve tamamıyla serbest değişken kur sistemine geçilmiştir.

Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi çabaları ile devam eden, uluslararası mal, sermaye ve diğer faktörlere serbest dolaşımı sağlamaya dönük çalışmalar, teknolojideki yeni gelişmeler ile birlikte yeni bir şekil almış bulunmaktadır. Adına globalleşme denilen bu süreçte, bütün

■-,%■<

dünya etkin bir haberleşme ağıyla birbirine bağlanmış; kültürel, sosyal, siyasal ve ekonomik etkileşimlerle birlikte, bütün ülkelerin aynılaşması-nı gerektirecek bir yapılanmaya doğru gidiş başlamıştır. Gelişmiş ülkelerin dış ticaret fazlaları ile oluşan sermaye birikimi de bu süreçte kendisine yeni karlı alanlar bulma arayışına girmiştir. Globalleşmenin beraberinde getirdiği finansal serbestleşme, teknoloji ile birleşerek, gelişmiş ülke kaynaklı büyük sermayenin anlık hareketlerle hızlı dolaşımına sahne olmuştur. Bu sermayenin uzun vadeli doğrudan yatırımlar için yaptığı yer değiştirmeler ülkelerin sermaye ve yatının ihtiyaçlarını karşılarken, aynı sermayenin kısa vadeli kar peşindeki hızlı hareketleri milli fi-nans sistemlerini etkileyebilecek bir özellik kazanmıştır. Dünyada bir günde hareket eden sıcak para miktarının mal hareketinin on katı büyüklüğünde, döviz değişiminin ise yine mal hareketinin elli katı büyüklüğünde olduğunu belirtmek bu konunun önemi ortaya koymaktadır. Aynı sermayenin uluslararası anlaşmalarla milli devletlerde imtiyaz kazanma çabaları uluslararası alandaki gücünü de göstermektedir. Bu sermayenin uluslararası karapara ile beslenmesi, denetimden kaçacağı Off-shore gibi güvenli sığınaklar bulması ise uluslararası finansal sistem açışından problem doğurabilecek bir mahiyet taşımaktadır.

Dünya özellikle 1970\′li yıllardan itibaren finansal karakterli bir dizi sorun yaşamaya başlamıştır. Öyle ki bu yıllardan itibaren aşağı yukarı her on dokuz aya bir kriz düştüğü söylenmektedir. İngiltere gibi ülkelerin ERM\′den çıkmasına yol açacak ERM krizi ile, 199O\′lı yıllarda karşılaşılan Latin Amerika ülkeleri krizleri de bu anlamda önem taşımaktadır. Ancak özellikle Güneydoğu Asya Ülkelerinden Tayland\′da başlayan ve kısa zamanda bölge ülkeleri ile birlikte, diğer dünya ülkelerini de etkisi altına alan kriz, bütün dünyanın finansal krizlere olan bakışını ve duyarlılığını arttırmıştır. Nasıl olmasın ki, yakın bir zamana kadar «Asya Kaplanları» olarak ifade edilen ve reel ekonomilerinde hiçbir problemleri görünmeyen bu ülkeler birbiri ardına kriz ortamına sürüklenmişler ve uluslararası piyasalarda meydana getirdikleri dalgalanmalarla diğer ülkeleri de etkilemişlerdir.

Özellikle Güneydoğu Asya ülkelerindeki kriz ile ilgili olarak, spekülatif sermaye hareketleri sorgulanmış, ilgili ülkelerin en yetkili siyasi temsilcileri uluslararası spekülatörlerin bu olaydaki rolüne vurgu yapmışlardır. ERM krizi ile birlikte, Meksika, Rusya ve Brezilya gibi ülkelerde de sıcak para hareketlerinin krizle olan bağlantılarına dikkat çekilmiştir. Ancak özellikle Güneydoğu Asya krizi sonrası, sıcak para hareketleri ve uluslararası finansal sistemle ilgili bir dizi düzenlemeden söz edilmeye başlanmıştır. Ekonomistlerin finansal krizlerin sebepleri, ön-



lenme çareleri ile ilgili düşünceleri de bu kriz sonrasında yoğunlaşmış, herhangi bir finansal krize düşmemek için yapılması gerekenlerle, krizi önceden öngörmeyi sağlayacak uyarı göstergelerinin neler olabileceği konusundaki düşünceler tartışılmaya başlanmıştır.

Türkiye global kaynaklı finansal krizlerle, mali piyasalarını serbestleştirmeye başladığı 1980\′li yıllardan sonra tanışmıştır. Global karakterli ilk kriz 1994 yılında yaşanmış, son Güneydoğu Asya krizi ve ardından gelen Rusya krizi piyasalarda etkili bir şekilde hissedilmiştir. 1994 yılında yaşanan kriz döneminde mali piyasalarda daha büyük bir dalgalanma, kısa süreli yabancı sermayede daha hızlı bir kaçış görülmüştür. Ancak Güneydoğu Asya krizi ile Rusya krizinin mali piyasalardan ziyade reel piyasalarda etkili olduğu gözlenmiştir.

Doğal olarak, gelişmekte olan her ülke gibi Türkiye de, borçlanma, faiz oranlarını yükseltme, döviz kurlarını istikrarlı kılma gibi ekonomi politikalarından dolayı uluslararası kısa süreli sermaye akımına uğramakta, global piyasalarla finans bağlantılarına girmektedir. Bu nedenle de, herhangi bir lokal veya global finans krizi tehlikesine karşı durumunu düzenlemesi gerekmektedir.

Bu çalışma, global finansal sisteme genel bir bakış açışı sağlayarak, finansal krizlerin global finansal sistemle olan ilişkilerini araştıracak ve ülkemizle birlikte diğer kalkınmakta olan ülkelerin global finansal kriz karşısındaki durumlarını ortaya koymaya çalışacaktır. Bu çerçevede, araştırmanın birinci bölümünde finansal sistem ve bu sistemdeki gelişmeler incelenecek, ikinci bölümü globalleşme olgusu ile bu olgunun finansal piyasalar üzerindeki etkilerine ayrılacak, üçüncü bölümde dünya üzerinde karşılaşılan finansal krizler ve bu krizlerden korunma yolları araştırılacak, dördüncü bölümde ise Türkiye\′de yaşanan global kaynaklı finansal krizler ile, herhangi bir kriz tehlikesine karşı Türk mali sisteminin durumu ortaya konulmaya çalışılacaktır.


\′!/\′/■\′

İÇİNDEKİLER


ÖNSÖZ
İÇİNDEKİLER GİRİŞ

.III ..V ...1



BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL SİSTEM VE BU SİSTEMDEKİ GELİŞMELER


1.1. Finansal Sistem Kavramı 5
1.2. Finansal Sistemdeki Tarihsel Gelişim 5
1.2.1. Birinci Dünya Savaşma Kadar Uluslararası Finansal Sistem 6
1.2.1.1. Merkez Bankacılığının Gelişmesi 6
1.2.1.2. Ticaret Bankacılığının Gelişmesi 7
1.2.1.3. Uluslararası Para Merkezlerinin Gelişmesi 8
1.2.2.Birinci Dünya Savaşı ile İkinci Dünya Savaşı Arası
Dönemde Uluslararası Finansal Sistem 9
1.2.3.İkinci Dünya Savaşı Sonrası Uluslararası Finansal Sistem 14
1.2.3.1. Bretton Woods ve Uluslararası Finansal Sistem 14
1.2.3.2. Bretton Woods Sisteminin İşleyişi ve Çöküşü 15
1.2.4. Bretton Woods Sistemi Sonrasında Uluslararası
Finansal Sistem 19
1.2.4.1. Uluslararası Para Fonu\′nun Yeni Statüsü 20
1.2.4.2. Uluslararası Para ve Sermaye Piyasalarındaki
Gelişmeler 20

1.2.4.2.1. Europara Piyasaları 21
1.2.4.2.2. Uluslararası Bono Piyasası 22
1.2.4.2.3. Uluslararası Petrodolar Piyasası 24


İKİNCİ BÖLÜM
GLOBALLEŞME OLGUSU VE BU OLGUNUN FİNANSAL PİYASALAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ


2.1. Globalleşme Kavramı 25
2.2. Globalleşme Olgusu ve Finansal Piyasalar 26
2.3. Kapitalist Ekonomilerdeki Gelişmeler ve Finansal Piyasaların
Artan Önemi 32
2.4. Finansal Serbestleşme ile Sağlanan Yabancı Sermaye
Akımlarının Yararlan 34
2.5. Globalleşme ve Finansal Krizlerin Kaynaklan 35
2.5.1. Globalleşme ve Karapara Hareketleri 35
2.5.2. Globalleşme ve Karapara Olgusu 38

VI
2.5.2.1. Karaparanın Mali Sisteme Yerleşme Aşamaları 38
2.5.2.1.1. Karaparanın Yerleştirme
(Placement) Aşaması 39
2.5.2.1.2. Karaparanın Ayrıştırma
(Layering) Aşaması 39
2.5.2.1.3. Karaparanın Bütünleştirme
(Integration) Aşaması 40
2.5.2.2. Global Mali Sistem ve Karaparanın Boyutları 40
2.5.3. Kıyı Bankacılığı-Vergi Cennetleri ve Uluslararası Mali
Sisteme Etkileri 42
2.5.3.1. Kıyı Bankacılığı ve Vergi Cennetleri 43
2.5.3.2. Kıyı Bankacılığı-Vergi Cennetlerinin Avantaj ve
Dezavantajları 44
2.5.3.3. Vergi Cennetleri ve Kıyı Bankalarındaki
Yatırımların Büyüklüğü 45
2.5.3.4. Vergi Cennetleri-Kıyı Ötesi Bankacılığı ve
Global Finansal Sistem 46
2.5.4. Globalleşme ve Spekülasyon 47
2.5.4.1. Finansal Liberalleşme ve Spekülasyon 48
2.5.4.2. Çağdaş Finansal Araçlar ve Spekülasyon 49
2.5.4.2.1 Hedge Fonds ve Spekülasyon 51
2.5.5. Global Finansal Sistem ve Denetim Sorunu 54
2.6. Global Finansal Sistem ve Milli İktisat Politikaları 55
2.6.1. Milli İktisat Politikaları ve Uluslararası Sermaye 55
2.6.2. Uluslararası Sermaye Anayasası (MAI) ve Beklentiler 56


ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DÜNYA ÜZERİNDE KARŞILAŞILAN FİNANSAL KRİZLER VE BU KRİZLERDEN KORUNMA YOLLARI


3.1. Dünya Üzerinde Karşılaşılan Finansal Krizler 59
3.1.1. 1992-1993 Yıllarındaki Avrupa Döviz Kuru
Mekanizması (ERM) Krizi 60
3.1.1.1. ERM Krizinin Özellikleri ve Alınması Gereken Dersler ....60
3.1.2. 1994-1995 Latin Amerika Finansal Krizleri 61
3.1.2.1. Meksika Krizi 62
3.1.2.1.1. Meksika Krizi ve Spekülasyon 63
3.1.2.2. Latin Amerika Krizleri Sebep ve Sonuçları 64
3.1.3. Asya Krizi 64
3.1.3.1. Kriz Öncesi Güneydoğu Asya Ekonomileri ve Öngörüler ..64
3.1.3.2. Güneydoğu Asya Krizi ve Gelişimi 66
3.1.3.3. Güneydoğu Asya Krizinin Sebepleri ve Sonuçları 68
3.1.3.3.1. Güneydoğu Asya Krizinin Sebepleri 68



3.1.3.3.2. Güneydoğu Asya Krizi ve IMF 73
3.1.3.3.3. Güneydoğu Asya Krizinde
Spekülasyon ve Sonuçlan 74
3.1.3.3.3.1. Güneydoğu Asya Ülkelerine
Yabancı Sermaye Akımları 76
3.1.3.3.3.2. Güneydoğu Asya Krizinin
Politik Boyutu 78
3.1.3.3.4. Güneydoğu Asya Krizinden
Alınacak Dersler 83
3.1.4. Rusya Krizi 84
3.1.4.1. Rusya Krizi ve Spekülasyon 87
3.1.5. Brezilya Krizi 89
3.1.5.1. Brezilya Krizi ve Spekülasyon 90
3.2. Finansal Krizleri Açıklamaya Yönelik Yaklaşımlar 92
3.2.1. Finansal Krizler Konusundaki Geleneksel Açıklamalar 92
3.2.1.1. Aşın Borç Birikimi 92
3.2.1.2. Bankacılıkta Yaşanan Panik 92
3.2.1.3. Rasyonel Bekleyişler Teorisi 92
3.2.1.4. Belirsizlik Teorisi 93
3.2.1.5. Kredi Tayınlaması Teorisi 93
3.2.1.6. Asimetrik Bilgi ve Acenta Giderleri
(agency-cost) Teorisi 93
3.2.1.7. Dealer Piyasalarının Hassaslığı Teorisi 93
3.2.1.8. Finansal Piyasa Yapısı Teorisi 93
3.2.2. Finansal Krizleri Açıklamaya Yönelik Modeller 94
3.2.2.1. Birinci Nesil Kriz Modelleri (Kanonik Kriz Modeli) 94
3.2.2.2. İkinci Nesil Kriz Modelleri 96
3.2.3. Finansal Krizlerin Açıklanmasında Kullanılan
Farklı Değişkenler ve Güvenilirlikleri 98
3.3. Global Finansal Krizlerin Yol Açtığı Global Değişiklikler ve
Beklentiler 100
3.4. Türkiye\′de ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Global Finansal
Krizlerden Korunma Yolları 101
3.4.1. Finansal Krizlerin Ortak Özellikleri 102
3.4.2. Finansal Krizlere Karşı Alınması Gerekli Tedbirler 102
3.4.2.1. IMF ve Dünya Bankasına Yöneltilen Eleştiriler 103
3.4.2.1.1. IMF ve Dünya Bankasının Yeniden
Yapılandınlması Gereği 105
3.4.2.2. Yeni Finansal Krizlerin Önlenmesine Yönelik Öneriler ..106
3.4.2.2.1. Döviz Piyasalannın İstikrarına
Yönelik Öneriler 107
3.4.2.2.2. Diğer Öneriler 109



DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE\′DE YAŞANAN GLOBAL KAYNAKLI FİNANSAL KRİZLER VE TÜRK MALİ SİSTEMİ


4.1. Türkiye\′de Yaşanan Finansal Krizler 113
4.1.1. Türkiye\′de Yaşanan 1994 Finansal Krizi ve Sonuçlan 113
4.1.1.1. Türkiye\′ye Kısa Vadeli Sermaye Akışına
Yol Açan Gelişmeler 114
4.1.1.1.1. İMKB\′nın Yüksek Karlılık Göstermesi 114
4.1.1.1.2. Türkiye\′de Faiz Oranlarındaki Gelişmeler 115
4.1.1.1.3. Türk Parasmdaki Aşırı Değerlenmeler 116

4.1.1.2. Türkiye\′ye Kısa Vadeli Sermaye Akışı 117
4.1.1.3. Türkiye\′deki 1994 Krizinin Gelişimi ve Spekülasyon 117
4.1.2. Asya Krizinin Türkiye Finans Piyasalarına
Yansımaları ve Sonuçlar 118
4.1.3. Rusya Krizinin Türk Mali Piyasalanna Etkisi 120
4.2. Türk Mali Yapısı ve Finansal Krizler Konusundaki Beklentiler 121
4.2.1. Türkiye\′deki Mali Yapı ve Kısa Süreli Sermaye Hareketleri 122
4.2.2. Kriz Rasyoları ve Türkiye 124

4.2.2.1. Cari Açık / GSMH 124
4.2.2.2. Kısa Vadeli Dış Borç Stoku / Toplam Dış
Borç Stoku 125
4.2.2.3. Kısa Vadeli Dış Borç Stoku / GSMH 126
4.2.2.4. Döviz Rezervleri / GSMH 127
4.2.2.5. Bankaların Takipteki Alacakları /
Bankaların Toplam Kredileri 130
4.2.2.6. Bankaların Sermaye Yeterlilikleri 131
4.2.3. Kamu Borçlanma Gereği-Yüksek Faizler ve Aşın
Liberalleşme Olgusu 132
4.2.4. Şeffaflık ve Türk Mali Sektörü 135
4.2.5. Türk Mali Sektörünün Yönetim ve Denetim Sorunu 135
4.2.6. Kayıt Dışı Ekonomi ve Karapara İle Mücadele 136
4.2.6.1. Vergi Cennetleri-Kıyı Ötesi Bankacılığı ve Türkiye 137

SONUÇ 139

YARARLANILAN KAYNAKLAR 143

A- KİTAP, MAKALE ve TEBLİĞLER 143

B- DİĞER YAYINLAR 150