Kargo Gönderim Saatleri;
Kartlarına Taksit
Yeni Üyelik
Üye Girişi
Çekin Ziyaı Özellikle Çalınma Hali
Çekin Ziyaı Özellikle Çalınma Hali
Burhanettin ESENKAR
Sayfa Sayısı
:
137
Kitap Ölçüleri
:
16x23 cm
Basım Yılı
:
2007
ISBN NO
:
9944416931
92,00
TL
SUNUŞ
Kıymetli Evrak konusu ülkemizde akademik alanda az ilgi görmüş bir daldır. Çek Hukuku alanında yapılan çalışmaların büyük çoğunluğu ise Karşılıksız Çek konusundadır. Çekin iptali ise başlıbaşına bir inceleme konusu yapılmamış genel kitaplarda \"Kıymetli Evrakın Ziyaı ve İptali\" konusu içinde atıflarla eritilmiştir. Monografik çalışmalarda da aynı yöntemin izlenmesi çekin iptali ile ilgili bilgilerin dağınık ve yetersiz kalmasına neden olmuştur.
Bundan dolayı yüksek lisans tezi çalışmamızı çekin ziyaı konusunda seçtik. Bu konudaki amacımız hem ülkemizde en çok kullanılan kambiyo senedi olan çekin zayi olması özellikle çalınması halinde ortaya çıkan hukuki durumları derli toplu gösterebilmek, çekin kendine özgü durumları üzerinde ayrıntılı olarak durabilmek hem de konusunda yeni çalışmalara neden olarak konunun tartışılmasını sağlamaktı. Yine de çalışmamız bir uygulamacı anlayışıyla yapılmıştır. Tezimiz, doktrinde konunun incelenmesine neden olur ve uygulamada çekin zayi olayı ile karşılaşanlara ve uygulayıcılara yardımcı olursa amacına ulaşmış olacaktır.
Tezlerin basımı konusundaki genel eğilime bağlı kalınarak tez metninde hiçbir değişiklik yapılmamış, tezin olduğu gibi yayınlanması yoluna gidilmiştir. Ancak, zaman içinde yapılan yasal değişiklikler gereğince yeniden gözden geçirilmiş ve düzeltmeler yapılmıştır.
Çalışmalarım sırasında yakın ilgi ve yardımını gördüğüm tez danışmanım saygıdeğer hocam Doç. Dr. Nurkut İnan\′a en içten teşekkürlerimi sunarım.
Her zaman desteğini, sabrını ve hoşgörüsünü esirgemeyen beni daima olumlu yönde motive eden sevgili eşim, eğitimci Nejla Esenkar\′a da gönülden teşekkürlerimi sunarım.
Tezin basılmasını üstlenen ve gerçekleştiren Adalet Yayınevi yetkililerine ve emeği geçen diğer çalışanlarına ve özellikle 3.basımın gerçekleşmesinde etken olan Hakan KARAASLAN\′a teşekkürlerimi belirtmek isterim.
Ankara - Eylül, 2007
Burhanettin Esenkar
Hakim (Sakarya)
GİRİŞ
Günümüzün gelişen ve hızlanan ekonomik şartları, ticari ilişkilerde çekin günden güne daha çok kullanılmasına ve önem kazanmasına neden olmaktadır. Bu artış nedeniyle çeke ilişkin hukuki sorunlar da artmaktadır. Çek tedavülünün artmasıyla çek işlemlerindeki sürat ve kolaylık yanında ona duyulan güven konusu da daha fazla önem kazanmaktadır. Çek hukukunda güvenin sağlanması ise açık düzenlemelerin bulunması ile kavram ve kurumların anlaşılabilir olmasına bağlıdır.
Ülkemizde \"Kıymetli Evrak\" konusu akademik alanda az ilgi görmüştür. Bunun sonucunda ise genel olarak \"Kıymetli Evrak\" ve özel olarak da \"Çek Hukuku\" alanında genel kitap ve monografilerin sayısal olarak fazla olmadığı görülmektedir. \"Çek Hukuku\" alanında yapılan çalışmaların çoğunluğu ise \"Karşılıksız Çek\" konusunda olmaktadır. Çekin iptali başlı başına bir inceleme konusu yapılmadığı gibi, genel incelemeler olan Kıymetli Evrakın Ziyaı ve İptali içinde eritilmiştir. Genel kitaplarda da \"Kıymetli Evrakın Ziyaı ve İptali\" ne az yer verildiği gibi \"Çekin İptali\"ne özel olarak değinilmemiş ya da sadece atıflarla yetinil-miştir. Aynı çalışma yönteminin monografik çalışmalara da yan-
2 Giriş
sıması \"Çekin İptali\" ile ilgili bilgilerin yetersiz ve dağınık kalmasına neden olmuştur.
Çalışmamızda çekin iptali özellikle çalınma hali dikkate alınarak incelenmeye çalışılacaktır. Çalışma yapılırken yürürlükteki Türk Hukuku esas alınacak, karşılaştırmalı bir inceleme yoluna gidilmeyecektir. Çalışmamızda doktrinde görüş birliğine varılmamış konulara değinilecek ve sisteme en uygun çözüm tesbit edilmeye çalışılacaktır. Bunlar yapılırken ise Yargıtay\′ın görüşlerine de yer verilecektir.
Çalman her çekin olduğu gibi kullanılması yani üzerinde sahtecilik veya tahrifat yapılmadan kullanılması mümkün olmamaktadır. Nama yazılı çeklerle, emre yazılı çekler böyledir. Bunun yanında hamiline çeklerle, son cironun beyaz ciro olduğu emre yazılı çeklerde ise bu mümkündür. Çekte sahtecilik ve tahrifat yapılması ayrı hükümlere tabi olduğundan bu haller çalışmamızın dışında kalacaktır. Buna göre çalışmamız, hamiline yazılı çekin ve son cironun beyaz ciro olduğu emre yazılı çekin çalınması dikkate alınarak yapılacaktır.
Ayrıca, çekin bedelsizlik nedeniyle iptaline de genellikle \"iptal\" denilmektedir. Her iki kurumun birbirine karışmasının önlenmesi amacıyla \"Bedelsizlik Nedeniyle İptal\" konusu incelenecek ve \"Çekin Çalınması Nedeniyle İptali\" ile arasındaki farklar belirlenecektir.
Ticari senetler klasik olarak \"kredi aracı\" ve \"ödeme aracı\" olarak ikiye ayrılırlar. Bu klasik ayrımlamada çek bir ödeme aracı olarak tanımlanır. Buna göre, bir çek düzenleyen keşideci bununla muhatap banka nezdindeki çekle işleyen hesabında lehdara ödeme yapmak istemektedir. Ancak bu şekilde bir çek düzenlemesi ve lehdara verilmesi başlı başına bir ödeme değildir. Öde-
Giriş
3
menin gerçekleşmesi için çekin temsil ettiği paranın alacaklı tarafından tahsil edilmesi ya da onun hesabına geçirilmesi gerekir. Çekin normal ekonomik işlevini bu şekilde yerine getirebilmesi için mutlaka, çekin ibrazı gereklidir. Ancak çekin çalınması, kaybolması veya tahrip olması her zaman için karşılaşılabilecek rizikolardandır. Bu durum ise çekin ekonomik işlevini yerine getirmesi için gerekli olan ibrazı olanaksız hale getirmektedir. Çek ibraz edilmediğinde ise haklı olarak muhatap ve çek borçluları kıymetli evrak borçlusu oldukları gerekçesiyle ayrıca ikinci kez ödeme riskini göze alamadıkları için çeki ibraz edemeyen hamile ödeme yapmamaktadırlar. Her ne kadar arada bir kambiyo ilişkisi var ise de asıl alacak ilişkisi de devam etmektedir. Çek zilyetliğini kaybeden hamilin de ödeme gerçekleşmediğinden dolayı fakirleşmesini önlemek amacıyla ifayı talep etmesinde hakkı ve hukuki yararı vardır. Ayrıca zilyetliği kaybedilen çek piyasada tedavül edebileceğinden, çeke olan güvenin de korunması gerekmektedir.
Çekin çalınması halinde, çek rızası hilafına elinden çıkan lehdar veya hamil çeki ibraz edemediğinden hakkını alamamaktadır. Borçlu ise çek ibraz edilmediği için ifadan kaçındığından sebepsiz yere zenginleşmektedir. Ayrıca borçlu çeki eline geçiren kişiye ağır kusuru veya hilesi olmaksızın ifada bulunursa borcundan kurtulmuş olmaktadır. Çeki ibraz eden ise, hak sahibi değilse kendisine yapılan ifa nedeniyle zenginleşmiş olmaktadır. Bunun yanında çeki çalanın iyiniyetli üçüncü kişiye devretmesi de mümkündür. Çek çalınsa dahi iyiniyetli hamil çek üzerindeki hakkı iktisap etmiş olacağından, zayi eden hamil ile iyiniyetli hamilin çıkarları çatışmaktadır.
3 Giriş
Bu gibi olumsuzlukları giderebilmek için hak ile çek (senet) arasındaki sıkı bağlılığın ortadan kaldırılması ihtiyaç haline gelmektedir. Bu ihtiyacı karşılamak için iptal kurumu kabul edilmiştir. İptal ile çeki çaldıran hamilin, borçlunun ve çeki elinde bulunduran hamilin çıkarlarının korunması amaçlanmaktadır. Burada çeke güvenen iyiniyetli hamilin çıkarlarının nereye kadar korunacağının belirlenmesi de çözülmesi gereken bir sorundur. Çeki devralırken kötüniyeti veya ağır kusuru olmayan hamile karşı çekin çalındığı ileri sürülemezse de çeki süresinde ibraz etmeyen veya mahkemeye tevdi etmeyen hamilin iptal kararından sonra korunması mümkün olacak mıdır?
Çeki çaldıran hamilin hakkını senetsiz olarak ileri sürebilmesi için çekin iptali yoluna gitmek gerekmektedir. Ancak çekte vade olmadığından yani görüldüğünde ödenmesi mümkün olduğundan acele olarak ödemenin yasaklanması gerekmektedir. Bunun için diğer ticari senetlerden ayrılarak ibraz süresi içinde keşideciye ödemeyi yasaklama hakkı verilmiştir. Bunun yanında mahkemeden ödemenin yasaklanması kararı alınması da mümkün olmaktadır. Burada, keşidecinin ödemeyi men etmesinin cayma yasağının bir istisnası mı yoksa keşideciye tanınmış bir ihtiyari tedbir mi olduğu ve bu yasağın sonuçlarının da incelenmesi gerekli hale gelmektedir. Çünkü iki görüşten birisinin kabulü ile ilgililerin sahip olduğu hukuki yollar değişmektedir.
Ödemenin yasaklanması halinde ise çeşitli olasılıklar ortaya çıkmaktadır. Çeki çalan biliniyorsa veya açılan iptal davası nedeni ile çek mahkemeye tevdi edilmişse istirdat davası açmak gerekmektedir. Çeki çalanın bilindiği hallerde aynı zamanda hukuken takibin mümkün olması gereklidir. Aksi halde iptal davasının açılması gerekecektir. Çeki çalandan devralan kötüniyetli
Giriş
\\
veya ağır kusurlu ise ona karşı da istirdat davası açılması mümkündür. Buna karşılık hamiline yazılı ya da son cironun beyaz ciro olduğu emre yazılı çeki çalan fail bu çeki iyiniyetli veya ağır kusuru bulunmayan üçüncü kişiye devrettiğinde geri almak mümkün olmamaktadır. Onun için \"kötüniyet\", \"iyiniyet\" ve \"ağır kusur\" kavramları üzerinde durmak zorunlu hale gelmektedir. Çeki çalanın bilinmediği ya da takibinin hukuken mümkün olmadığı hallerde ise çekin iptali talep edilmelidir. Burada ise iptal davasının şartlarının, iptal usulünün ve iptal kararının hukuki niteliği ile hükümlerinin incelenmesi gerekli hale gelmektedir. Ayrıca üzerinde durulması gereken bir konu da çekin iptaline uygulanacak kuralların tesbit edilmesidir. Çekin iptali konusunda hamiline düzenleme imkanı bulunmayan poliçenin iptali kurallarına atıf yapılmıştır. Oysa çek hamiline yazılı olarak da düzenlenebilmektedir. Hamiline yazılı çeklerin iptalinde poliçenin iptaline ilişkin kurallar uygulanabilecek midir? Doktrinde bu konu tartışmalıdır. Çalışmamızda bu konu üzerinde de durulacaktır.
Çekin çalınması halinde çeşitli olasılıklara göre değişik kişilerin zarara maruz kalması mümkün olabilecektir. İncelenecek bu olasılıklara göre zarara katlanacak kişilerin durumu \"sorumluluk\" adı altında incelenecektir. Ancak sorumluluk ile kastedilen hukuki sorumluluk olup, failin cezai sorumluluğu inceleme dışında bırakılacaktır.
Çekin çalınması halinde asli sorumlu faildir. Çünkü zarara yol açan fiilden dolayı haksız yere zenginleşen kişi faildir. Bu durumda failin haksız fiil sorumluluğu söz konusudur. Zararı failin ödemesi halinde gerçek anlamda eski hale getirme mümkün olacaktır. Çünkü, çek tutarı yanında ek zararların da fail ta-
rafından ödenmesi gerekecektir. Ancak, çeki çalan kişi çeki kullanarak bir çıkar sağlamış, sonra da bulunamamış ise bu zarara çekle ilgili kişilerden birisi katlanacaktır. Bu ise çekin keşideciden veya hamilden çalınması ya da ödemenin yasaklanmasından sonra ödenmesi gibi çeşitli olasılıklara göre farklı olacaktır. Tüm bu olasılıklarda zarara katlanması gereken kişiyi sorumluluk başlığı altında incelemek ve tesbit etmekte yarar olacaktır. Çünkü, çeşitli olasılıklara göre zararın aidiyeti yani sorumluluk değişmektedir. Kural olarak zarara çaldıranın katlanması gerekirken, bu zarara bazen keşidecinin, iyiniyetli hamilin ya da muhatabın katlanması gerekebilmektedir. Burada zarara katlanması gereken kişi tesbit edilirken, sorumluluğun niteliğine de değinilecektir. Sorumluluk halleri belirlenirken iptal kararı alınan haller ile de bağlı kalınmayacak, çalınma halinde ortaya çıkabilecek tüm haller çizilen sınırlar içinde incelemeye çalışılacaktır.
İÇİNDEKİLER
BİBLİYOGRAFYA XIX
KISALTMALAR.... XXV
GİRİŞ 1
BİRİNCİ BÖLÜM
ÇEKİN ZİYAI - ÖZELLİKLE ÇALINMA HALİ 7
I. ÇEKİN ZİYAI - ÖZELLİKLE ÇALINMASI 7
A. Genel Olarak 7
B. Çekin Hasara Uğraması 8
C. Çek Zilyetliğinin Kaybedilmesi 9
II. ÇALINAN ÇEKİN KULLANILMASI 13
A. Çekin Cirosuz Devredilebileceği Haller 13
B. Devir İçin Cironun ya da Temlik Beyanının Gerekli
Olduğu Haller 15
III. ÇALINAN ÇEK ÜZERİNDE SAHTECİLİK YA DA
TAHRİFAT YAPILMASI HALİNİN AYRI
HÜKÜMLERE TABİ OLMASI 18
A. Genel Olarak 18
B. Sahtecilik 19
XII İçindekiler
C. Tahrifat 19
D. Tabi Olduğu Hükümler 20
IV. ÇEKİN ÇALINMASI HALİNDE BAŞVURULABİLECEK
YOLLAR 22
A. Ödemenin Yasaklanması 22
B. Çekin Zilyedi Biliniyorsa İstirdat Davası Açılabilir 22
C. Çekin Zilyedi Bilinmiyorsa İptal Davası Açılabilir 23
İKİNCİ BÖLÜM
ÖDEMENİN YASAKLANMASI 25
I. ÖDEME YASAĞI 25
A. Keşidecinin Talimatı İle 25
1. Genel Olarak 25
2. Ödemeden Men Etmenin Şartları 27
a) Çekin rıza Hilafına Elden Çıkması 27
b) Keşidecinin Ödemeden Men Talimatı 29
3. Ödemeden Men Talimatının Şekli 30
4. Ödemenin Men\′inin Hukuki Niteliği 31
5. Ödemenin Men\′inin Hükümleri 34
6. Ödemenin Men\′i Üzerine Çek Tutarının Bloke
Edilmesi 36
B. Mahkeme Kararı İle 38
1. Ödemenin Yasaklanmasını İstemeye Yetkili Kişiler 38
2. Ödemenin Yasaklanması Talebinin Şekli 41
3. Teminat Göstermenin Gerekli Olup Olmadığı 42
4. Ödemenin Mahkeme Kararıyla Yasaklanmasının
Hukuki Niteliği 43
5. Görevli ve Yetkili Mahkeme 44
a) Görevli Mahkeme 44
İçindekiler XIII
b) Yetkili Mahkeme 45
6. Ödemenin Yasaklanması Kararının Temyiz
Yeteneği 46
7. Mahkeme Kararıyla Ödemenin Durdurulmasının
Sonuçları 48
a) Genel Olarak 48
b) İstirdat Davası Açılması Hali 49
8. Ödeme Yasağının Tebliği 51
II. ÖDEME YASAĞI İLE BİRLİKTE ÇEK KARŞILIĞININ
TEVDİİNE KARAR VERİLMESİNİN İSTENMESİ VE
SONUÇLARI 52
A. Genel Olarak 52
B. Muhatabın Durumu 53
C. Tevdi Edilmesi 54
D. Tevdi Edilmemesi 54
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İSTİRDAT DAVASI 57
I. İSTİRDAT DAVASININ AÇILMASI 57
A. Süresi 57
B. Şartları 58
1. Çekin, Zilyedin Elinden Rızası Olmadan Çıkması 58
2. Çek Hamilinin Bilinmesi veya Hamilin Çeki
Mahkemeye Tevdi Etmesi 59
3. Hamilin (Davalının) Kötüniyetli veya Ağır
Kusurlu Olması 60
C. İstirdat Davasının Tarafları 62
1. Davacı 62
2. Davalı 63
*
XIV İçindekiler
D. İstirdat Davasında Görevli ve Yetkili Mahkeme 63
1. Görevli Mahkeme ^ 63
2. Yetkili Mahkeme 64
II. İSTİRDAT DAVASININ HUKUKİ MAHİYETİ 64
III. İSTİRDAT DAVASI SONUNDA VERİLEN KARARIN
ETKİLERİ 66
A. Davanın Kabulü 66
B. Davanın Reddi 67
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ÇEKİN İPTALİ 69
I. İPTAL KURUMUNA DUYULAN GEREKSİNİM 69
II. ÇEKİN İPTALİNİN TABİ OLDUĞU HÜKÜMLER 71
III. ÇALINMA NEDENİYLE İPTALİN \"BEDELSİZLİK
NEDENİYLE İPTAL\"DEN AYRILMASI 75
IV. İPTALİN ŞARTLARI 76
A. Çekin Ziyaı 76
B. İptal Dilekçesinde Bulunması Gerekli Hususlar 77
C. Çekte Mündemiç Hakkın Varlığını Sürdürmekte
Olması 79
D. Çek Zilyetliğinin Yeniden İktisabının Mümkün
Olmaması 80
V. ÇEKİN İPTALİ TALEBİ 81
A. Talepte Bulunabilecek Kişiler 81
B. İptal Dilekçesinde Bulunması Gerekli Hususlar 83
C. İspat Hususu ve Mahkemenin İnceleyeceği Hususlar 84
D. Çekin Mahkemeye İbrazı İçin İlan Yapılması 85
1. İlanın Yapılacağı Yer 85
2. İlan Süreleri 86
İçindekiler XV
E. Çekin Mahkemeye Tevdii 87
F. İlanın Sonuçsuz Kalması 88
VI. İPTAL DAVASININ TABİ OLDUĞU KAZA TÜRÜ 89
VII. GÖREVLİ VE YETKİLİ MAHKEME 91
A. Görevli Mahkeme 91
B. Yetkili Mahkeme 91
VIII.İPTAL KARARININ SONUÇLARI 92
A. Çekin Teşhis Fonksiyonunu Ortadan Kaldırması 92
B. İptal Kararı Hamilinin Hak Sahibi Olduğu
Karinesinin Doğması 93
C. Maddi Hukuk Bakımından Etkili Olmaması 94
IX. ÇEKİN İPTALİNE İLİŞKİN KARARLARIN TEMYİZİ 95
X. İPTAL KARARININ HUKUKİ MAHİYETİ 96
XI. İPTAL KARARI HAMİLİNİN MÜRACAAT
EDEBİLECEĞİ KİŞİLER 97
BEŞİNCİ BÖLÜM
SORUMLULUK 101
I. SORUMLULUK KAVRAMI 101
II. FAİLİN SORUMLULUĞU 103
A. Fail Çeki Elinden Çıkarmamış İse 103
1. İstirdat Davası Açılması 103
2. Çek Karşılığının Süresinde Tahsil
Edilememesinden Doğan Zararların Tazmini
Sorunu 103
B. Fail, Çek Karşılığını Tahsil Etmiş ya da Sonraki Bir
Hamil Tahsil Etmiş İse 104
1. Sorumlu Kişi 104
a) Genel Olarak 104
XVI İçindekiler
b) Hamil İyiniyetli İse 105
c) Hamil Kötüniyetli ya da Ağır Kusurlu İse 106
2. Sorumluluğun Niteliği 107
III. FAİL DIŞINDAKİ KİŞİLERİN SORUMLULUĞU 108
A. Keşidecinin Durumu 108
1. Çeki Keşidecinin Çaldırması Halinde Durumu 108
a) Ödemenin Men Edilmesinden Önce Hırsız Çeki
Tahsil Etmiş İse 108
aa) Fail Biliniyorsa 108
bb) Fail Bilinmiyorsa 109
b) Keşideci Ödemeyi Men Etmişse 109
aa) Muhatabın Çeki Ödemesi 109
bb) Muhatabın Çeki Ödememesi 110
c) Çeki Devralan İyiniyetli Üçüncü Kişinin İbraz
Etmesi 110
aa) Çekin Süresinde İbrazı 110
bb) Çekin Süresinde İbraz Edilmemesi 111
d) Çeki İbraz Edenin Kötüniyetli Hamil Olması 112
2. Çekin Lehdar ya da Hamilden Çalınması Halinde
Keşidecinin Durumu 113
a) Ödeme Yasağı Tebliğ Edilmeden Önceki
Ödeme 113
b) Ödeme Yasağı Tebliğ Edildikten Sonra Çek
Zilyedine Yapılan Ödeme 113
c) İptal Kararı Alan Hamile Yapılan Ödeme 114
B. Çaldıran Lehdann (Hamilin) Durumu 115
1. Çekin Muhataba Hiç İbraz Edilmemesi 115
2. Keşidecinin ya da Mahkemenin Ödemeyi
Yasaklamasından Önce Çekin Tahsil Edilmesi 116
a) Hırsızın Tahsil Etmesi 116
b) Çek Bedelini Üçüncü Kişinin Tahsil Etmesi 116
3. Ödemenin Yasaklanması Halinde Durum 117
a) İstirdat Davası ile Çekin Geri Alınması 117
b) İbraz Edenin ya da Mahkemeye Getirenin
İyiniyetli Olması... 118
c) Ödeme Yasağına Rağmen Bankanın Ödemede
Bulunması 119
4. İptal Kararının Alınmasından Sonraki Durum 120
a) İptal Kararı Hamilinin Çek Tutarını Tahsil
Etmesi 120
aa) Tevdi Edilmiş İse 120
bb) Tevdi Edilmemiş İse 120
C. İyiniyetli Hamilin Durumu 121
1. Çek Süresinde İbraz Edilmiş İse 121
2. İptal Kararından Önce Ortaya Çıkan İyiniyetli
Hamilin Durumu 123
3. İptal Kararından Sonra Ortaya Çıkan İyiniyetli
Hamilin Durumu 124
SONUÇ 127
Kıymetli Evrak konusu ülkemizde akademik alanda az ilgi görmüş bir daldır. Çek Hukuku alanında yapılan çalışmaların büyük çoğunluğu ise Karşılıksız Çek konusundadır. Çekin iptali ise başlıbaşına bir inceleme konusu yapılmamış genel kitaplarda \"Kıymetli Evrakın Ziyaı ve İptali\" konusu içinde atıflarla eritilmiştir. Monografik çalışmalarda da aynı yöntemin izlenmesi çekin iptali ile ilgili bilgilerin dağınık ve yetersiz kalmasına neden olmuştur.
Bundan dolayı yüksek lisans tezi çalışmamızı çekin ziyaı konusunda seçtik. Bu konudaki amacımız hem ülkemizde en çok kullanılan kambiyo senedi olan çekin zayi olması özellikle çalınması halinde ortaya çıkan hukuki durumları derli toplu gösterebilmek, çekin kendine özgü durumları üzerinde ayrıntılı olarak durabilmek hem de konusunda yeni çalışmalara neden olarak konunun tartışılmasını sağlamaktı. Yine de çalışmamız bir uygulamacı anlayışıyla yapılmıştır. Tezimiz, doktrinde konunun incelenmesine neden olur ve uygulamada çekin zayi olayı ile karşılaşanlara ve uygulayıcılara yardımcı olursa amacına ulaşmış olacaktır.
Tezlerin basımı konusundaki genel eğilime bağlı kalınarak tez metninde hiçbir değişiklik yapılmamış, tezin olduğu gibi yayınlanması yoluna gidilmiştir. Ancak, zaman içinde yapılan yasal değişiklikler gereğince yeniden gözden geçirilmiş ve düzeltmeler yapılmıştır.
Çalışmalarım sırasında yakın ilgi ve yardımını gördüğüm tez danışmanım saygıdeğer hocam Doç. Dr. Nurkut İnan\′a en içten teşekkürlerimi sunarım.
Her zaman desteğini, sabrını ve hoşgörüsünü esirgemeyen beni daima olumlu yönde motive eden sevgili eşim, eğitimci Nejla Esenkar\′a da gönülden teşekkürlerimi sunarım.
Tezin basılmasını üstlenen ve gerçekleştiren Adalet Yayınevi yetkililerine ve emeği geçen diğer çalışanlarına ve özellikle 3.basımın gerçekleşmesinde etken olan Hakan KARAASLAN\′a teşekkürlerimi belirtmek isterim.
Ankara - Eylül, 2007
Burhanettin Esenkar
Hakim (Sakarya)
GİRİŞ
Günümüzün gelişen ve hızlanan ekonomik şartları, ticari ilişkilerde çekin günden güne daha çok kullanılmasına ve önem kazanmasına neden olmaktadır. Bu artış nedeniyle çeke ilişkin hukuki sorunlar da artmaktadır. Çek tedavülünün artmasıyla çek işlemlerindeki sürat ve kolaylık yanında ona duyulan güven konusu da daha fazla önem kazanmaktadır. Çek hukukunda güvenin sağlanması ise açık düzenlemelerin bulunması ile kavram ve kurumların anlaşılabilir olmasına bağlıdır.
Ülkemizde \"Kıymetli Evrak\" konusu akademik alanda az ilgi görmüştür. Bunun sonucunda ise genel olarak \"Kıymetli Evrak\" ve özel olarak da \"Çek Hukuku\" alanında genel kitap ve monografilerin sayısal olarak fazla olmadığı görülmektedir. \"Çek Hukuku\" alanında yapılan çalışmaların çoğunluğu ise \"Karşılıksız Çek\" konusunda olmaktadır. Çekin iptali başlı başına bir inceleme konusu yapılmadığı gibi, genel incelemeler olan Kıymetli Evrakın Ziyaı ve İptali içinde eritilmiştir. Genel kitaplarda da \"Kıymetli Evrakın Ziyaı ve İptali\" ne az yer verildiği gibi \"Çekin İptali\"ne özel olarak değinilmemiş ya da sadece atıflarla yetinil-miştir. Aynı çalışma yönteminin monografik çalışmalara da yan-
2 Giriş
sıması \"Çekin İptali\" ile ilgili bilgilerin yetersiz ve dağınık kalmasına neden olmuştur.
Çalışmamızda çekin iptali özellikle çalınma hali dikkate alınarak incelenmeye çalışılacaktır. Çalışma yapılırken yürürlükteki Türk Hukuku esas alınacak, karşılaştırmalı bir inceleme yoluna gidilmeyecektir. Çalışmamızda doktrinde görüş birliğine varılmamış konulara değinilecek ve sisteme en uygun çözüm tesbit edilmeye çalışılacaktır. Bunlar yapılırken ise Yargıtay\′ın görüşlerine de yer verilecektir.
Çalman her çekin olduğu gibi kullanılması yani üzerinde sahtecilik veya tahrifat yapılmadan kullanılması mümkün olmamaktadır. Nama yazılı çeklerle, emre yazılı çekler böyledir. Bunun yanında hamiline çeklerle, son cironun beyaz ciro olduğu emre yazılı çeklerde ise bu mümkündür. Çekte sahtecilik ve tahrifat yapılması ayrı hükümlere tabi olduğundan bu haller çalışmamızın dışında kalacaktır. Buna göre çalışmamız, hamiline yazılı çekin ve son cironun beyaz ciro olduğu emre yazılı çekin çalınması dikkate alınarak yapılacaktır.
Ayrıca, çekin bedelsizlik nedeniyle iptaline de genellikle \"iptal\" denilmektedir. Her iki kurumun birbirine karışmasının önlenmesi amacıyla \"Bedelsizlik Nedeniyle İptal\" konusu incelenecek ve \"Çekin Çalınması Nedeniyle İptali\" ile arasındaki farklar belirlenecektir.
Ticari senetler klasik olarak \"kredi aracı\" ve \"ödeme aracı\" olarak ikiye ayrılırlar. Bu klasik ayrımlamada çek bir ödeme aracı olarak tanımlanır. Buna göre, bir çek düzenleyen keşideci bununla muhatap banka nezdindeki çekle işleyen hesabında lehdara ödeme yapmak istemektedir. Ancak bu şekilde bir çek düzenlemesi ve lehdara verilmesi başlı başına bir ödeme değildir. Öde-
Giriş
3
menin gerçekleşmesi için çekin temsil ettiği paranın alacaklı tarafından tahsil edilmesi ya da onun hesabına geçirilmesi gerekir. Çekin normal ekonomik işlevini bu şekilde yerine getirebilmesi için mutlaka, çekin ibrazı gereklidir. Ancak çekin çalınması, kaybolması veya tahrip olması her zaman için karşılaşılabilecek rizikolardandır. Bu durum ise çekin ekonomik işlevini yerine getirmesi için gerekli olan ibrazı olanaksız hale getirmektedir. Çek ibraz edilmediğinde ise haklı olarak muhatap ve çek borçluları kıymetli evrak borçlusu oldukları gerekçesiyle ayrıca ikinci kez ödeme riskini göze alamadıkları için çeki ibraz edemeyen hamile ödeme yapmamaktadırlar. Her ne kadar arada bir kambiyo ilişkisi var ise de asıl alacak ilişkisi de devam etmektedir. Çek zilyetliğini kaybeden hamilin de ödeme gerçekleşmediğinden dolayı fakirleşmesini önlemek amacıyla ifayı talep etmesinde hakkı ve hukuki yararı vardır. Ayrıca zilyetliği kaybedilen çek piyasada tedavül edebileceğinden, çeke olan güvenin de korunması gerekmektedir.
Çekin çalınması halinde, çek rızası hilafına elinden çıkan lehdar veya hamil çeki ibraz edemediğinden hakkını alamamaktadır. Borçlu ise çek ibraz edilmediği için ifadan kaçındığından sebepsiz yere zenginleşmektedir. Ayrıca borçlu çeki eline geçiren kişiye ağır kusuru veya hilesi olmaksızın ifada bulunursa borcundan kurtulmuş olmaktadır. Çeki ibraz eden ise, hak sahibi değilse kendisine yapılan ifa nedeniyle zenginleşmiş olmaktadır. Bunun yanında çeki çalanın iyiniyetli üçüncü kişiye devretmesi de mümkündür. Çek çalınsa dahi iyiniyetli hamil çek üzerindeki hakkı iktisap etmiş olacağından, zayi eden hamil ile iyiniyetli hamilin çıkarları çatışmaktadır.
3 Giriş
Bu gibi olumsuzlukları giderebilmek için hak ile çek (senet) arasındaki sıkı bağlılığın ortadan kaldırılması ihtiyaç haline gelmektedir. Bu ihtiyacı karşılamak için iptal kurumu kabul edilmiştir. İptal ile çeki çaldıran hamilin, borçlunun ve çeki elinde bulunduran hamilin çıkarlarının korunması amaçlanmaktadır. Burada çeke güvenen iyiniyetli hamilin çıkarlarının nereye kadar korunacağının belirlenmesi de çözülmesi gereken bir sorundur. Çeki devralırken kötüniyeti veya ağır kusuru olmayan hamile karşı çekin çalındığı ileri sürülemezse de çeki süresinde ibraz etmeyen veya mahkemeye tevdi etmeyen hamilin iptal kararından sonra korunması mümkün olacak mıdır?
Çeki çaldıran hamilin hakkını senetsiz olarak ileri sürebilmesi için çekin iptali yoluna gitmek gerekmektedir. Ancak çekte vade olmadığından yani görüldüğünde ödenmesi mümkün olduğundan acele olarak ödemenin yasaklanması gerekmektedir. Bunun için diğer ticari senetlerden ayrılarak ibraz süresi içinde keşideciye ödemeyi yasaklama hakkı verilmiştir. Bunun yanında mahkemeden ödemenin yasaklanması kararı alınması da mümkün olmaktadır. Burada, keşidecinin ödemeyi men etmesinin cayma yasağının bir istisnası mı yoksa keşideciye tanınmış bir ihtiyari tedbir mi olduğu ve bu yasağın sonuçlarının da incelenmesi gerekli hale gelmektedir. Çünkü iki görüşten birisinin kabulü ile ilgililerin sahip olduğu hukuki yollar değişmektedir.
Ödemenin yasaklanması halinde ise çeşitli olasılıklar ortaya çıkmaktadır. Çeki çalan biliniyorsa veya açılan iptal davası nedeni ile çek mahkemeye tevdi edilmişse istirdat davası açmak gerekmektedir. Çeki çalanın bilindiği hallerde aynı zamanda hukuken takibin mümkün olması gereklidir. Aksi halde iptal davasının açılması gerekecektir. Çeki çalandan devralan kötüniyetli
Giriş
\\
veya ağır kusurlu ise ona karşı da istirdat davası açılması mümkündür. Buna karşılık hamiline yazılı ya da son cironun beyaz ciro olduğu emre yazılı çeki çalan fail bu çeki iyiniyetli veya ağır kusuru bulunmayan üçüncü kişiye devrettiğinde geri almak mümkün olmamaktadır. Onun için \"kötüniyet\", \"iyiniyet\" ve \"ağır kusur\" kavramları üzerinde durmak zorunlu hale gelmektedir. Çeki çalanın bilinmediği ya da takibinin hukuken mümkün olmadığı hallerde ise çekin iptali talep edilmelidir. Burada ise iptal davasının şartlarının, iptal usulünün ve iptal kararının hukuki niteliği ile hükümlerinin incelenmesi gerekli hale gelmektedir. Ayrıca üzerinde durulması gereken bir konu da çekin iptaline uygulanacak kuralların tesbit edilmesidir. Çekin iptali konusunda hamiline düzenleme imkanı bulunmayan poliçenin iptali kurallarına atıf yapılmıştır. Oysa çek hamiline yazılı olarak da düzenlenebilmektedir. Hamiline yazılı çeklerin iptalinde poliçenin iptaline ilişkin kurallar uygulanabilecek midir? Doktrinde bu konu tartışmalıdır. Çalışmamızda bu konu üzerinde de durulacaktır.
Çekin çalınması halinde çeşitli olasılıklara göre değişik kişilerin zarara maruz kalması mümkün olabilecektir. İncelenecek bu olasılıklara göre zarara katlanacak kişilerin durumu \"sorumluluk\" adı altında incelenecektir. Ancak sorumluluk ile kastedilen hukuki sorumluluk olup, failin cezai sorumluluğu inceleme dışında bırakılacaktır.
Çekin çalınması halinde asli sorumlu faildir. Çünkü zarara yol açan fiilden dolayı haksız yere zenginleşen kişi faildir. Bu durumda failin haksız fiil sorumluluğu söz konusudur. Zararı failin ödemesi halinde gerçek anlamda eski hale getirme mümkün olacaktır. Çünkü, çek tutarı yanında ek zararların da fail ta-
rafından ödenmesi gerekecektir. Ancak, çeki çalan kişi çeki kullanarak bir çıkar sağlamış, sonra da bulunamamış ise bu zarara çekle ilgili kişilerden birisi katlanacaktır. Bu ise çekin keşideciden veya hamilden çalınması ya da ödemenin yasaklanmasından sonra ödenmesi gibi çeşitli olasılıklara göre farklı olacaktır. Tüm bu olasılıklarda zarara katlanması gereken kişiyi sorumluluk başlığı altında incelemek ve tesbit etmekte yarar olacaktır. Çünkü, çeşitli olasılıklara göre zararın aidiyeti yani sorumluluk değişmektedir. Kural olarak zarara çaldıranın katlanması gerekirken, bu zarara bazen keşidecinin, iyiniyetli hamilin ya da muhatabın katlanması gerekebilmektedir. Burada zarara katlanması gereken kişi tesbit edilirken, sorumluluğun niteliğine de değinilecektir. Sorumluluk halleri belirlenirken iptal kararı alınan haller ile de bağlı kalınmayacak, çalınma halinde ortaya çıkabilecek tüm haller çizilen sınırlar içinde incelemeye çalışılacaktır.
İÇİNDEKİLER
BİBLİYOGRAFYA XIX
KISALTMALAR.... XXV
GİRİŞ 1
BİRİNCİ BÖLÜM
ÇEKİN ZİYAI - ÖZELLİKLE ÇALINMA HALİ 7
I. ÇEKİN ZİYAI - ÖZELLİKLE ÇALINMASI 7
A. Genel Olarak 7
B. Çekin Hasara Uğraması 8
C. Çek Zilyetliğinin Kaybedilmesi 9
II. ÇALINAN ÇEKİN KULLANILMASI 13
A. Çekin Cirosuz Devredilebileceği Haller 13
B. Devir İçin Cironun ya da Temlik Beyanının Gerekli
Olduğu Haller 15
III. ÇALINAN ÇEK ÜZERİNDE SAHTECİLİK YA DA
TAHRİFAT YAPILMASI HALİNİN AYRI
HÜKÜMLERE TABİ OLMASI 18
A. Genel Olarak 18
B. Sahtecilik 19
XII İçindekiler
C. Tahrifat 19
D. Tabi Olduğu Hükümler 20
IV. ÇEKİN ÇALINMASI HALİNDE BAŞVURULABİLECEK
YOLLAR 22
A. Ödemenin Yasaklanması 22
B. Çekin Zilyedi Biliniyorsa İstirdat Davası Açılabilir 22
C. Çekin Zilyedi Bilinmiyorsa İptal Davası Açılabilir 23
İKİNCİ BÖLÜM
ÖDEMENİN YASAKLANMASI 25
I. ÖDEME YASAĞI 25
A. Keşidecinin Talimatı İle 25
1. Genel Olarak 25
2. Ödemeden Men Etmenin Şartları 27
a) Çekin rıza Hilafına Elden Çıkması 27
b) Keşidecinin Ödemeden Men Talimatı 29
3. Ödemeden Men Talimatının Şekli 30
4. Ödemenin Men\′inin Hukuki Niteliği 31
5. Ödemenin Men\′inin Hükümleri 34
6. Ödemenin Men\′i Üzerine Çek Tutarının Bloke
Edilmesi 36
B. Mahkeme Kararı İle 38
1. Ödemenin Yasaklanmasını İstemeye Yetkili Kişiler 38
2. Ödemenin Yasaklanması Talebinin Şekli 41
3. Teminat Göstermenin Gerekli Olup Olmadığı 42
4. Ödemenin Mahkeme Kararıyla Yasaklanmasının
Hukuki Niteliği 43
5. Görevli ve Yetkili Mahkeme 44
a) Görevli Mahkeme 44
İçindekiler XIII
b) Yetkili Mahkeme 45
6. Ödemenin Yasaklanması Kararının Temyiz
Yeteneği 46
7. Mahkeme Kararıyla Ödemenin Durdurulmasının
Sonuçları 48
a) Genel Olarak 48
b) İstirdat Davası Açılması Hali 49
8. Ödeme Yasağının Tebliği 51
II. ÖDEME YASAĞI İLE BİRLİKTE ÇEK KARŞILIĞININ
TEVDİİNE KARAR VERİLMESİNİN İSTENMESİ VE
SONUÇLARI 52
A. Genel Olarak 52
B. Muhatabın Durumu 53
C. Tevdi Edilmesi 54
D. Tevdi Edilmemesi 54
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İSTİRDAT DAVASI 57
I. İSTİRDAT DAVASININ AÇILMASI 57
A. Süresi 57
B. Şartları 58
1. Çekin, Zilyedin Elinden Rızası Olmadan Çıkması 58
2. Çek Hamilinin Bilinmesi veya Hamilin Çeki
Mahkemeye Tevdi Etmesi 59
3. Hamilin (Davalının) Kötüniyetli veya Ağır
Kusurlu Olması 60
C. İstirdat Davasının Tarafları 62
1. Davacı 62
2. Davalı 63
*
XIV İçindekiler
D. İstirdat Davasında Görevli ve Yetkili Mahkeme 63
1. Görevli Mahkeme ^ 63
2. Yetkili Mahkeme 64
II. İSTİRDAT DAVASININ HUKUKİ MAHİYETİ 64
III. İSTİRDAT DAVASI SONUNDA VERİLEN KARARIN
ETKİLERİ 66
A. Davanın Kabulü 66
B. Davanın Reddi 67
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ÇEKİN İPTALİ 69
I. İPTAL KURUMUNA DUYULAN GEREKSİNİM 69
II. ÇEKİN İPTALİNİN TABİ OLDUĞU HÜKÜMLER 71
III. ÇALINMA NEDENİYLE İPTALİN \"BEDELSİZLİK
NEDENİYLE İPTAL\"DEN AYRILMASI 75
IV. İPTALİN ŞARTLARI 76
A. Çekin Ziyaı 76
B. İptal Dilekçesinde Bulunması Gerekli Hususlar 77
C. Çekte Mündemiç Hakkın Varlığını Sürdürmekte
Olması 79
D. Çek Zilyetliğinin Yeniden İktisabının Mümkün
Olmaması 80
V. ÇEKİN İPTALİ TALEBİ 81
A. Talepte Bulunabilecek Kişiler 81
B. İptal Dilekçesinde Bulunması Gerekli Hususlar 83
C. İspat Hususu ve Mahkemenin İnceleyeceği Hususlar 84
D. Çekin Mahkemeye İbrazı İçin İlan Yapılması 85
1. İlanın Yapılacağı Yer 85
2. İlan Süreleri 86
İçindekiler XV
E. Çekin Mahkemeye Tevdii 87
F. İlanın Sonuçsuz Kalması 88
VI. İPTAL DAVASININ TABİ OLDUĞU KAZA TÜRÜ 89
VII. GÖREVLİ VE YETKİLİ MAHKEME 91
A. Görevli Mahkeme 91
B. Yetkili Mahkeme 91
VIII.İPTAL KARARININ SONUÇLARI 92
A. Çekin Teşhis Fonksiyonunu Ortadan Kaldırması 92
B. İptal Kararı Hamilinin Hak Sahibi Olduğu
Karinesinin Doğması 93
C. Maddi Hukuk Bakımından Etkili Olmaması 94
IX. ÇEKİN İPTALİNE İLİŞKİN KARARLARIN TEMYİZİ 95
X. İPTAL KARARININ HUKUKİ MAHİYETİ 96
XI. İPTAL KARARI HAMİLİNİN MÜRACAAT
EDEBİLECEĞİ KİŞİLER 97
BEŞİNCİ BÖLÜM
SORUMLULUK 101
I. SORUMLULUK KAVRAMI 101
II. FAİLİN SORUMLULUĞU 103
A. Fail Çeki Elinden Çıkarmamış İse 103
1. İstirdat Davası Açılması 103
2. Çek Karşılığının Süresinde Tahsil
Edilememesinden Doğan Zararların Tazmini
Sorunu 103
B. Fail, Çek Karşılığını Tahsil Etmiş ya da Sonraki Bir
Hamil Tahsil Etmiş İse 104
1. Sorumlu Kişi 104
a) Genel Olarak 104
XVI İçindekiler
b) Hamil İyiniyetli İse 105
c) Hamil Kötüniyetli ya da Ağır Kusurlu İse 106
2. Sorumluluğun Niteliği 107
III. FAİL DIŞINDAKİ KİŞİLERİN SORUMLULUĞU 108
A. Keşidecinin Durumu 108
1. Çeki Keşidecinin Çaldırması Halinde Durumu 108
a) Ödemenin Men Edilmesinden Önce Hırsız Çeki
Tahsil Etmiş İse 108
aa) Fail Biliniyorsa 108
bb) Fail Bilinmiyorsa 109
b) Keşideci Ödemeyi Men Etmişse 109
aa) Muhatabın Çeki Ödemesi 109
bb) Muhatabın Çeki Ödememesi 110
c) Çeki Devralan İyiniyetli Üçüncü Kişinin İbraz
Etmesi 110
aa) Çekin Süresinde İbrazı 110
bb) Çekin Süresinde İbraz Edilmemesi 111
d) Çeki İbraz Edenin Kötüniyetli Hamil Olması 112
2. Çekin Lehdar ya da Hamilden Çalınması Halinde
Keşidecinin Durumu 113
a) Ödeme Yasağı Tebliğ Edilmeden Önceki
Ödeme 113
b) Ödeme Yasağı Tebliğ Edildikten Sonra Çek
Zilyedine Yapılan Ödeme 113
c) İptal Kararı Alan Hamile Yapılan Ödeme 114
B. Çaldıran Lehdann (Hamilin) Durumu 115
1. Çekin Muhataba Hiç İbraz Edilmemesi 115
2. Keşidecinin ya da Mahkemenin Ödemeyi
Yasaklamasından Önce Çekin Tahsil Edilmesi 116
a) Hırsızın Tahsil Etmesi 116
b) Çek Bedelini Üçüncü Kişinin Tahsil Etmesi 116
3. Ödemenin Yasaklanması Halinde Durum 117
a) İstirdat Davası ile Çekin Geri Alınması 117
b) İbraz Edenin ya da Mahkemeye Getirenin
İyiniyetli Olması... 118
c) Ödeme Yasağına Rağmen Bankanın Ödemede
Bulunması 119
4. İptal Kararının Alınmasından Sonraki Durum 120
a) İptal Kararı Hamilinin Çek Tutarını Tahsil
Etmesi 120
aa) Tevdi Edilmiş İse 120
bb) Tevdi Edilmemiş İse 120
C. İyiniyetli Hamilin Durumu 121
1. Çek Süresinde İbraz Edilmiş İse 121
2. İptal Kararından Önce Ortaya Çıkan İyiniyetli
Hamilin Durumu 123
3. İptal Kararından Sonra Ortaya Çıkan İyiniyetli
Hamilin Durumu 124
SONUÇ 127
© Copyright 2024
Sitemizde yayınlanan görsel ve yazılı