Bütün Konularıyla Anayasa Yargısı Dersleri - FERHAT USLU
Bütün Konularıyla Anayasa Yargısı Dersleri - FERHAT USLU
Ferhat USLU
Yazarın diğer ürünlerine gözatmanızı tavsiye ederiz...
İlk basısı Eylül 2015; ikinci basısı Eylül 2018 tarihinde yapılan “Bütün Konularıyla Anayasa Yargısı Dersleri” adlı bu kitabın ikinci basısının da kısa sürede tükenmesi üzerine yeni basısının yapılması gerekmiştir. Kitabın üçüncü basısında, önceki basılardan farklı olarak 2019 yılında kabul edilmiş Anayasa Mahkemesi kararlarına yer verilmiştir. Ayrıca kitap, 6.11.2018 tarih ve 30587 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü değişikliğiyle güncellenmiştir. Gözden geçirme ve yapılan güncelleştirmelerle kitabın sayfa sayısında önceki basıyla karşılaştırıldığında, 110 sayfalık bir artış meydana gelmiştir. “Bütün Konularıyla Anayasa Yargısı Dersleri” adlı bu kitap hukuk fakültelerinin müfredatında bulunan Anayasa Hukuku Genel Esaslar, Türk Anayasa Hukuku, Anayasa Hukuku, Anayasa Hukuku I, Anayasa Hukuku II, Anayasa Yargısı ve Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru derslerinde yardımcı ders kitabı olarak okutulmak üzere hazırlanmıştır. Kitapta sadece Türkiye Anayasa Mahkemesi’nin yapısı ve görevleri, Anayasa Mahkemesi’nin denetim yolları, şekil denetimi-esastan denetim, bireysel başvuru, siyasi partilerle ilgili denetim ve yüce divan işlevi gibi klasik anayasa yargısı konularının anlatımıyla yetinilmemiştir. Anılan konularla birlikte, anayasa yargısının anlamı ve düşünsel temelleri, anayasacılık düşüncesi, anayasa yargısında yorum, anayasa yargısının sınırları, demokrasi, hukuk devleti, yargısal aktivizm ve Türkiye Anayasa Mahkemesi’nin yargısal aktivizm örneği kararları da mümkün oldukça derinlikli bir şekilde anlatılmaya çalışılmıştır. Diğer taraftan kitapta yeni tarihli Anayasa Mahkemesi kararlarıyla birlikte mahkemenin içtihatları ve kimi konulardaki içtihat değişiklikleri kapsayıcı şekilde anlatılarak bunların daha kolay anlaşılması hedeflenmiştir.
İÇİNDEKİLER
ÜÇÜNCÜ BASIYA ÖNSÖZ ............................................................................................ VII
İKİNCİ BASIYA ÖNSÖZ................................................................................................ VIII
BİRİNCİ BASIYA ÖNSÖZ ...............................................................................................IX
İÇİNDEKİLER................................................................................................................. X
KISALTMALAR ...........................................................................................................XVI
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
ANAYASA YARGISININ DOĞUŞU, GELİŞİMİ VE ANLAMI
I. GENEL OLARAK .................................................................................................... 13
II. ANAYASA YARGISININ DOĞUŞU VE GELİŞİMİ ....................................................... 14
A. Anayasa Yargısının Doğuşu: Anayasacılık ve Sınırlı Devlet İdeali ...................... 14
1. Düşünsel Arka Plan: Anayasacılık .............................................................. 15
2. Anayasacılığın Araçları.............................................................................. 29
a) Erkler Ayrılığı İlkesi .............................................................................. 30
b) Federal Yapılanma Biçimi .................................................................... 41
c) İnsan Hakları Düşüncesi....................................................................... 44
d) Anayasanın Üstünlüğü İlkesi ................................................................ 48
e) Hukuk Devleti İlkesi............................................................................. 54
3. Anayasacılık-Demokrasi Gerilimi ve Uzlaşma............................................. 54
III. ANAYASA YARGISININ GELİŞİMİ........................................................................... 61
A. Genel Olarak .................................................................................................. 61
B. Denetim Modelleri ......................................................................................... 62
1. Yaygın Denetim-Amerikan Sistemi ............................................................ 63
2. Merkezileşmiş Denetim-Anayasa Mahkemesi Sistemi ............................... 65
3. Karma Sistem-Fransız Sistemi ................................................................... 66
C. Anayasa Mahkemeleri.................................................................................... 69
IV. ANAYASA YARGISININ ANLAMI ............................................................................ 74
XI
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE ANAYASA YARGISI DÜZENİ
I. GENEL OLARAK ...................................................................................................81
II. TÜRKİYE ANAYASA MAHKEMESİ .........................................................................87
A. Anayasa Mahkemesi’nin Oluşumu ve Üyeler................................................88
1. 6216 Sayılı Kanun Döneminde ...............................................................88
2. 2949 Sayılı Kanun Döneminde ...............................................................91
3. 44 Sayılı Kanun Döneminde ................................................................. 101
B. Anayasa Mahkemesi’nin Örgütlenmesi ......................................................103
1. Başkanlık.............................................................................................103
2. Genel Sekreterlik .................................................................................104
3. Genel Kurul .........................................................................................104
4. Bölümler.............................................................................................105
5. Komisyonlar ........................................................................................106
6. Komisyonlar Raportörlüğü...................................................................107
7. Araştırma ve İçtihat Birimi...................................................................107
8. Diğer Hizmet Birimleri .........................................................................107
C. Görev ve Yetkileri ......................................................................................108
1. Anayasa Mahkemesi Başkanı’nın Görev ve Yetkileri ............................109
2. Anayasa Mahkemesi Başkanvekillerinin Görev ve Yetkileri...................110
3. Genel Sekreterin Görev ve Yetkileri .....................................................111
4. Genel Kurul’un Görev ve Yetkileri ........................................................111
5. Bölümlerin Görev ve Yetkileri ..............................................................113
6. Komisyonların Görev ve Yetkileri .........................................................113
7. Komisyonlar Raportörlüğünün Görev ve Yetkileri ................................113
8. Araştırma ve İçtihat Biriminin Görev ve Yetkileri ..................................114
III. DENETLENEBİLEN NORM VE KARARLAR ............................................................115
IV. DENETLENEMEYEN NORM VE KARARLAR ..........................................................116
A. Anayasa ve 6216 Sayılı Kanun’da Denetlenemeyeceği Açıkça Düzenlenmiş
Normlar .....................................................................................................116
B. Usulüne Uygun Olarak Yürürlüğe Konulmuş Milletlerarası Andlaşmalar......117
C. Üç İstisna Dışında Türkiye Büyük Millet Meclisi Kararları ............................117
D. Anayasa Değişikliğine İlişkin Kanunların Esastan Denetim Yasağı ................118
E. Olağanüstü Hal ve Sıkıyönetim Kanun Hükmünde Kararnameleri................118
F. Cumhurbaşkanının Tek Başına Yaptığı İşlemler...........................................123
G. Olağanüstü Hallerde ve Savaş Hallerinde Çıkarılan Cumhurbaşkanlığı
Kararnameleri............................................................................................123
XII
H. Anayasanın Geçici 15. Maddesindeki Denetim Yasağı ................................ 124
V. DENETİMİN KAPSAMI....................................................................................... 127
A. Şekil Bakımından Denetim......................................................................... 127
B. Esas Bakımından Denetim ......................................................................... 131
VI. DENETİMİN BİÇİMLERİ VE ÖZELLİKLERİ............................................................. 134
A. Soyut Norm Denetimi-İptal Davası............................................................. 134
B. Somut Norm Denetimi-Anayasaya Aykırılık İtirazı...................................... 137
C. Bireylerin Doğrudan Başvurusu, Bireysel Başvuru ya da Anayasa
Şikâyeti ..................................................................................................... 149
1. Bireysel Başvuru İle İlgili Venedik Komisyonu’nun Görüşleri................. 151
2. Bireysel Başvurunun Konusu Olabilecek Temel Haklar ........................ 157
3. Bireysel Başvuruda Bulunabilecek Kişiler............................................. 162
4. Bireysel Başvurunun Yapılması............................................................ 164
5. Bireysel Başvuru Harcı......................................................................... 166
6. 9 Kasım 2018 Tarihli İçtüzük Değişikliğine Göre Bireysel Başvuru
Formu........ ......................................................................................... 167
7. Bireysel Başvuru Formu Kılavuzu......................................................... 180
8. Bireysel Başvuruda Süre...................................................................... 201
9. Adli Tatil Döneminde Bireysel Başvuru ve Eksikliklerin Tamamlanması
Süresi.................................................................................................. 202
10. Bireysel Başvuru Hakkının Açıkça Kötüye Kullanılması......................... 203
11. Bireysel Başvurunun Kapsamı.............................................................. 209
12. Bireysel Başvuru Sonunda Düşme Kararı Verilmesi ............................. 211
13. İdari Ret Kararlarına Karşı Yapılacak İtirazlarda İzlenecek Usul ............. 216
14. Bireysel Başvuru İle Birlikte Anayasaya Aykırılık İtirazında Bulunulabilir
mi? ..................................................................................................... 216
15. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Yapılmış Bazı Başvuruların Tazminat
Ödenmek Suretiyle Çözümüne Dair Kanun’daki Düzenlemeler............. 219
16. 6 Kasım 2018 Tarihli Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü Değişikliği ............. 222
17. Bireysel Başvuru İle İlgili Diğer Konular................................................ 233
VII. SİYASİ PARTİLERLE İLGİLİ DENETİM................................................................... 237
A. Siyasi Partilerin Mali Denetimi ve Siyasi Partilerle İlgili İhtar İşlemleri ........ 237
B. Siyasi Partilerin Kapatılması....................................................................... 253
VIII. YÜCE DİVAN İŞLEVİ........................................................................................... 257
A. Anayasa Mahkemesi Başkan ve Üyelerinin Yüce Divan Yargılaması ............ 258
B. Anayasa Mahkemesi Başkan ve Üyeleri Dışındakilerin Yüce Divan
Yargılaması..................................................................................................... 260
IX. DENETİMİN ETKİ VE SONUÇLARI....................................................................... 263
X. ANAYASA YARGISINDA “YÜRÜRLÜĞÜN DURDURULMASI” ............................... 264
XI. ANAYASA YARGISINDA “YOKLUK KARARI” ........................................................ 264
XIII
XII. ANAYASA YARGISI VE ANAYASA MAHKEMESİNİN İŞLEVLERİ ..................... ........269
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ANAYASA YARGISININ SINIRLARI
I. GENEL OLARAK .................................................................................................. 273
II. ANAYASA YARGISINDA YORUM, YORUM YÖNTEMLERİ VE YORUM İLE
ANAYASA YARGISININ SINIRLARI İLİŞKİSİ ............................................................ 276
A. Genel Olarak ................................................................................................ 277
B. Anayasa Yargısında Yorum Yöntemleri..........................................................285
1. Sözel Yorum............................................................................................286
2. Sistematik Yorum .................................................................................... 289
3. Tarihsel Yorum ........................................................................................292
4. Amaçsal Yorum.......................................................................................298
5. Anayasaya Uygun Yorum ......................................................................... 299
a) Karşılaştırmalı Hukukta Anayasaya Uygun Yorum...............................302
b) Türkiye Anayasa Mahkemesi’nin 9 Nisan 1991 Tarihli Kararı...............305
c) Yorumlu Ret Kararlarının Gerekçelerinin Bağlayıcılığı Sorunu..............312
d) Hâkimin Kendi Kendini Sınırlandırmasının Aracı Olarak
“Anayasaya Uygun Yorum” ................................................................318
C. Yorum ve Yorum Yöntemleri ile Anayasa Yargısının Sınırları İlişkisi ................321
1. Yorumun Yorumcuya Sıkı Sıkıya Bağlılığı ..................................................323
2. Birden Fazla Rakip Siyaset Teorisi ve Yorum Yönteminin Bulunması .........325
3. Değerlendirme........................................................................................331
III. ANAYASA YARGISININ SINIRI: DEMOKRATİK HUKUK DEVLETİ İLKESİ....................334
A. Hukuk Devleti İlkesi ......................................................................................335
1. Amerika Birleşik Devletleri’nde Hukuk Devleti İlkesinin Bir Yönü: Due
Process of Law ........................................................................................338
2. Anayasacılık ve Hukuk Devleti İlkesi.........................................................340
3. Kanun Devleti-Hukuk Devleti ...................................................................341
4. Şekli Hukuk Devleti-Maddi Hukuk Devleti ................................................342
5. Anayasa Yargısının Sınırları: Hukuk Devleti İlkesinin Gerekleri ..................345
a) İnsan Haklarının Tanınması, Sağlanması ve Korunması .......................345
(1) İnsan Haklarının Korunmasının Aracı Olarak Bireysel Başvuru........349
XIV
b) Bütün Devlet Organlarının Hukukla Bağlı Olması................................ 353
(1) Yürütme Erkinin Hukukla Bağlı Olması.......................................... 354
(2) Yasama Erkinin Hukukla Bağlı Olması ........................................... 356
(3) Yargı Erkinin Hukukla Bağlı Olması................................................ 357
(a) Askıya Alıcı Veto Yetkisi .......................................................... 360
c) Yargı Erkinin Bağımsızlığı ................................................................... 363
(1) Venedik Komisyonu’nun Yargı Bağımsızlığına İlişkin Görüşleri....... 364
(2) Hâkimler ve Savcılar Kurulu Başkanvekili Mehmet Yılmaz’ın
Yargıya İlişkin Tesbitleri ............................................................... 368
d) Tabiî Hâkim Güvencesi ...................................................................... 374
e) Uluslararası Hukuka Bağlılık............................................................... 376
f) Erkler Ayrılığının Sağlanmış Olması .................................................... 380
g) Hukukun Genel İlkelerine Saygı ......................................................... 381
B. Demokrasi ................................................................................................... 386
1. Demokrasi İle Hukuk Devleti Arasındaki Gerilim ...................................... 395
2. Uzlaşma: Demokratik Hukuk Devleti ....................................................... 398
C. Değerlendirme............................................................................................. 400
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ANAYASA YARGISININ SINIRLARININ AŞILMASI:
YARGISAL AKTİVİZM
I. ANAYASA YARGISININ SINIRLARININ AŞILMASI: YARGISAL AKTİVİZM.................. 411
A. Genel Olarak Yargısal Aktivizm ..................................................................... 411
B. Karşılaştırmalı Hukukta Yargısal Aktivizme Örnek Kararlar ............................ 417
II. TÜRKİYE ANAYASA MAHKEMESİ’NİN YARGISAL AKTİVİZME ÖRNEK
KARARLARI ........................................................................................................ 424
A. Anayasa Değişikliğine İlişkin Kanunların Denetimi......................................... 427
B. Yürürlüğün Durdurulması Kararları............................................................... 460
C. Türkiye Büyük Millet Meclisi Kararlarının Denetimi....................................... 486
1. 367 Kararı............................................................................................... 494
2. Anayasa Mahkemesi İçtihadından Döndü mü?........................................ 511
D. Laiklik İlkesinin Anlaşılış Biçimi ..................................................................... 514
1. Kimi Siyasi Partilerin Laiklik Karşıtı Olduğu Gerekçesi İle Kapatılması ....... 521
a) Anayasa Mahkemesi’nin “Adalet ve Kalkınma Partisi Kararı”.............. 526
XV
2. Anayasa Mahkemesi’nin Başörtüsü İle İlgili Yaklaşımı ..............................534
3. Anayasa Mahkemesi’nin Katı-Militan-Monolitik Laiklik Anlayışını
Terketmesi ..............................................................................................561
4. Anayasa Mahkemesi’nin “Pardösü Kararı”...............................................563
E. Hak ve Özgürlüklerin Korun(ma)ması İşlevi ................................................... 577
1. Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılmasında Kullanılan Ölçütler ........578
2. Düşünce ve İfade Özgürlüğü.................................................................... 586
3. Sendikal Özgürlükler ...............................................................................589
4. Siyasi Parti Özgürlüğü.............................................................................. 594
a) Venedik Komisyonu’nun Türkiye’deki Siyasi Parti Yasaklarına
İlişkin Görüşleri .......................................................................................601
5. Basın Özgürlüğü......................................................................................606
F. Can DÜNDAR-Erdem GÜL Kararı ...................................................................611
G. Twitter Kararı ............................................................................................... 657
H. İmzacı Öğretim Elemanları Kararı.................................................................. 666
İ. Kanun Hükmünde Kararnamelerle İlgili Yaklaşım...........................................734
J. Ekonomi Siyasalarına Müdahaleci Yaklaşım...................................................746
K. Seçim Barajı İle İlgili Yaklaşım .......................................................................750
L. Diğer Karar Örnekleri....................................................................................754
III. YARGISAL AKTİVİZMİN SONUÇLARI: SİYASETİN YARGISALLAŞMASI VE
HÂKİMLER HÜKÛMETİ .......................................................................................760
SONUÇ YERİNE...................................................................................................767
KAYNAKÇA.........................................................................................................787
YAZARIN ÖZGEÇMİŞİ VE YAYINLARI ....................................................................816