Banka Yönetici ve Ortaklarının Hukuki Sorumluluğu Kürşat GÖKTÜRK

ÖNSÖZ Türk banka mevzuatında ilk kez 1936 yılında banka yöneticileri hakkında özel hukuki sorumluluk rejimi öngörülmüştür. Bankalarda yönetici ve ortakların hukuki sorumluluğu bakımından yürürlükteki Bankacılık Kanunu da özel düzenlemeler içermektedir. Son yirmi yılda bankacılık sektöründeki gelişmeler, Bankacılık Kanunu'nun sorumluluk hükümlerine etkin uygulama alanı kazandırmıştır. Fiili gelişim, Bankacı­lık Kanunu'nun sorumluluk hükümleri çerçevesinde teorik tartışmaların gelişmesine zemin hazırlamıştır.

Tez danışmanım Prof. Dr. Oğuz Kürşat ÜNAL'm önerisi doğrultu­sunda "bankalarda yönetici ve ortakların hukuki sorumluluğu" tez ko­nusu olarak belirlenmiş, ilgili olduğu ölçüde tezde yerli ve yabancı kay­naklar ile yargı kararları çerçevesinde incelenmiştir. Bu vesileyle yüksek lisans öğreniminin başlangıcından bu yana desteklerini esirgemeyip, her aşamada büyük katkısı olan tez danışmanım Prof. Dr. Oğuz Kürşat ÜNAL'a minnettarlığımı belirtmek isterim.

Tezin yazımında değerli zamanından vakit ayırarak yönlendirmelerde bulunan, fikir ve önerilerinden büyük ölçüde istifade ettiğim değerli bilim adamı Prof. Dr. Hasan PULAŞLI'ya şükranlarımı sunarım.

Başta değerli hocam Prof. Dr. Yadigâr İZMİRLİ olmak üzere tez jüri­sinde yer alan ve önerileriye yol gösteren Prof. Dr. Kemal ŞENOCAK ve Doç. Dr. Mehmet ÖZDAMAR'a ayrıca teşekkür ederim.

Çalışmanın hazırlanmasında TÜBİTAK tarafından sağlanan bilimsel araştırma bursu sayesinde Köln Üniveristesi Uluslararası ve Yabancı Özel Hukuk Enstitüsünde (Köln/Almanya) bir yıl süreyle araştırma im­kanı sağlanmıştır. Enstitü müdürü Prof. Dr. H. Peter MANSEL'e sağla­mış olduğu araştırma imkanı, yönlendirmeleri ve misafirperverliği ne­deniyle teşekkürü borç bilirim. Alman hukukunda banka yöneticilerinin hukuki sorumluluğu konusunda yönlendirmede bulunan Prof. Dr. Klaus Peter BERGER'e ve İsviçre hukukunda banka yöneticilerinin hukuki sorumluluğu konusunda ayrıntılı açıklamalarından yararlandığım Prof. Dr. Susan EMMENEGGER'e müteşekkirim.

Bu eser TÜBiTAK'ın sağlamış olduğu destekle hazırlanmıştır.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ................................................................................................ Vll

İÇİNDEKİLER............................................................................................ IX

KİSALTMALAR........................................................................................ XIX

GİRİŞ...................................................................................................... 1

KAPSAM VE İNCELEME PLANİ.......................................................................... 3

BİRİNCİ BOLUM

TEMEL KAVRAMLAR VE BANKA SORUMLULUK HUKUKUNUN GELİŞİMİ

§1.   TEMEL KAVRAMLAR.............................................................................. 7

I.    YÖNETİM VE YÖNETİCİ............................................................ 7

A.    Genel Olarak..................................................................... 7

B.    İşletme Öğretisinde........................................................... 9

C.    Hukuki Açıdan.................................................................... 11

1. Şekli Yaklaşım.............................................................. 11
2. Fonksiyonel Yaklaşım................................................ 12
2. HAKİM ORTAK KAVRAMİ............................................................ 14
3. BANKA KAVRAMİ...................................................................... 15

A.    Genel Olarak................................................................... 15

B.    İsviçre Hukuku.................................................................... 16

C.    Alman Hukuku................................................................. 19

D.    Türk Hukuku.................................................................... 20

1. Pozitif Hukuk............................................................ 20
2. Öğreti....................................................................... 22

E.    Değerlendirme ve Tanım.................................................. 23

IV.  SORUMLULUK KAVRAMİ............................................................ 25

§ 2. BANKALARDA YÖNETİCİ VE HAKİM ORTAKLARA İLİŞKİN
SORUMLULUK ESASLARININ TÜRK HUKUKUNDA TARİHİ
GELİŞİMİ....................................................................................... 27

GENEL OLARAK................................................................................................. 27

CUMHURİYET SONRASİNDA........................................................................... 28

A.     2243 Sayılı Mevduatı Koruma Kanunu................................................. 28

B.      2999 Sayılı Bankalar Kanunu.................................................................. 29

C.      7129 Sayılı Bankalar Kanunu.................................................................. 29

D.     70 Sayılı KHKve 3182 Sayılı Kanun...................................................... 30

E.      4389 Sayılı Kanun.................................................................................... 32

F.      5411 Sayılı Kanun.................................................................................... 33

G.      Değerlendirme...................................................................................... 34

İKİNCİ BOLÜM

BANKALARIN YÖNETİM ORGANİZASYONU VE SORUMLULUĞUN TARAFLARI § 3.    BANKALARIN YÖNETİM ORGANİZASYONU............................................................. 35

I.      YÖNETİM ORGANİZASYONUNUN HUKUKİ TEMELLERİ................................. 35

A.     Genel Olarak.............................................................................................. 35

B.      Bankacılık Kanunu................................................................................... 36

1. Kanunun İşlevi................................................................................. 36
2. Bankacılık Kanunu'nun Öngördüğü Organizasyon
   Yapısı................................................................................................. 37

C.      Türk Ticaret Kanunu......................................................................... 38

1. Kanunun İşlevi................................................................................. 38
2. TTK'nın Öngördüğü Organizasyon Yapısı.................................. 39

II.     BANKACİLİK KANUNU VE TÜRK TİCARET KANUNU
NORMLARININ İLİŞKİSİ..................................................................................... 39

§ 4.    SORUMLULUK DAVASINDA DAVALILAR: YÖNETİCİ VE HAKİM

ORTAKLAR............................................................................................................... 45

1.    BANKALARİN TABİ OLDUĞU DÜZENLEMELERE GÖRE

YÖNETİCİ KAVRAMİ.......................................................................................... 45

A.     Pozitif Hukuk Bakımından....................................................................... 46

1. Türk Ticaret Kanunu................................................................. 46
2. Bankacılık Kanunu........................................................................... 48

B.      Kurumsal Yönetim İlkeleri....................................................................... 50

1.   Kavram................................................................................................ 50

2. İşlevi.......................................................................... 53
3. Üst Yönetim.............................................................. 58
4. Kurumsal Yönetim İlkelerine Göre Yönetici

Kavramı...................................................................... 60

II.   YÖNETİCİ-ORGAN İLİŞKİSİ...................................................... 61

A.    Genel Olarak................................................................... 61

B.    Organ Kavramı Hakkında Yapılan Sınıflandırma................ 61

C.    Sorumluluk Hukuku Yönünden Organ Kavramı.................. 63

D.    Bankacılık Kanununda Yer Alan Yönetici Tanımının

Organ Kavramı İle Mukayesesi......................................... 64

III.   BANKALARIN YÖNETİM YAPISI VE MÜNFERİT YÖNETİCİLER.... 66

A.    Bankaların Yönetim Yapısı............................................... 66

1. Anonim Şirketler Hukukunda Yönetim Modelleri......... 66
2. Bankalarda Yönetim Yapılanması............................... 67

B.    Münferit Yöneticiler......................................................... 69

1.    Yönetim Kurulu Üyeleri............................................. 69

a.    Genel Olarak....................................................... 69

b.    İcrai Görevi Olan Yönetim Kurulu Üyesi............... 71

c.    Bağımsız Yönetim Kurulu Üyesi........................... 72

d.    Yönetim Kurulu Başkanı....................................... 73

e.    Murahhas Üye...................................................... 74

2. Müdürler Kurulu Üyeleri............................................. 75
3. Genel müdür, vekili ve yardımcıları............................. 76
4. Denetim Komitesi Üyeleri.......................................... 80
5. Kredi Komitesi Üyeleri............................................... 83
6. İmzaya Yetkili Münferit Görevliler.............................. 84

a.    Bölge ve Şube Müdürü......................................... 84

b.    Merkez Teşkilatı Birim Amirleri........................... 87

IV.  HAKİM ORTAK........................................................................ 88

A.    Kavram.............................................................................. 88

B.    Hakim Ortak Kavramının Temeli Olarak Kontrol................ 89

C.    Kontrol Türleri................................................................. 91

1. Tek Başına Kontrol-Biıiikte Kontrol............................. 91
2. Doğrudan Kontrol-Dolaylı Kontrol............................... 92

D.    Kontrol İlişkisinin İsbatı........................................................ 94 § 5.    SORUMLULUK DAVASINDA DAVACILAR..................................................... 95

1. GENEL OLARAK........................................................................ 95
2. AKTİF DAVA YETKİSİ YÖNÜNDEN BANKACILIK
   KANUNU'NUN GENEL HÜKÜMLERLE İLİŞKİSİ.......................... 95

A.    Fona Devir ya da Faaliyet İzninin Kaldırılması

Öncesinde....................................................................... 95

B.     Fona Devir ya da Faaliyet İzninin Kaldırılması

Sonrasında....................................................................... 96

1. Fona Devir Sonrasında............................................... 96
2. Faaliyet İzninin Kaldırılması Sonrasında..................... 97

ÜÇUNCU BOLUM

SORUMLULUĞUN MADDİ ŞARTLARI

§ 6.    KANUNA AYKIRILIK............................................................................. 99

1. KANUNA AYKIRILIK KAVRAMI VE İŞLEVLERİ................................... 99
2. KANUNA AYKIRILIK KAVRAMININ KAPSAMI.................................. 100

A.    Genel Olarak................................................................. 100

B.    Kapsamın Sınırlandırılması............................................. 104

1. İlişkili Kanunlar Görüşü.................................................. 104
2. Normun Koruma Amacı............................................ 105
3. Kredi İşlemleri............................................................ 109
4. Değerlendirme......................................................... 113

III.   KANUNA AYKIRILIĞIN GERÇEKLEŞME ŞEKLİ................................. 114

§ 7.    KUSUR......................................................................................... 117

1. KAVRAM VE İŞLEVLERİ............................................................. 117
2. BANKA YÖNETİCİLERİNİN SORUMLULUĞU BAKIMINDAN

KUSUR.................................................................................. 118

3. KUSUR ÖLÇÜTÜ................................................................... 119
4. İŞADAMI KARARI İLKESİ (BUSINESS JUDGMENT RULE).......... 121

A.    Terminoloji.................................................................... 122

B.    Amerikan Hukuku.......................................................... 123

1.   Gelişimi, Gerekliliği ve İşlevleri......................................... 123

2. Uygulanma Esasları ve İsbat Yüküne Etkisi.............................. 125
3. Değerlendirme Unsurları....................................................... 126

a.     Kararın Ticari Bir Karar Olması............................................ 127

b.     Menfaatsiz Takdir (Disinterested Judgment)...... 128

c.     Bağımsız Takdir (İndependent Judgment)............ 129

d.     Bilgiye Dayalı Takdir (Informed Judgment)...................... 129

e.     Makul İnanç (Rational Belief).............................................. 131

f.      Takdirin Kötüye Kullanılmaması......................................... 132

4.     İlkenin Kapsamı Dışında Kalan Haller....................................... 133

C.     Alman Hukuku....................................................................................... 134

1. ARAG-Garmenbeck Kararı........................................................... 134
2. Pozitif Hukuk ve İlkenin Uygulama Koşulları............................ 136

a.     Münferit Uygulama Koşulları............................................. 137

b.     İlkenin Kapsamı..................................................................... 140

c.     İsbat Yüküne Etkisi............................................................... 141

D.     İsviçre Hukuku....................................................................................... 141

1. İlkenin Lehine Görüşler................................................................ 142
2. İlkenin Aleyhine Görüşler............................................................ 145

E.      Türk Hukuku....................................................................................... 146

F.      Değerlendirme.................................................................................... 150

1. Genel Olarak................................................................................... 150
2. Banka İşletmesi Bakımından........................................................ 152

1. GENEL OLARAK..................................................................... 155
2. BANKA YÖNETİCİLERİNİN SORUMLULUĞUNUN UNSURU
   OLARAK ZARAR............................................................................................. 155
3. İSBAT YÜKÜ.................................................................................................... 156
4. ZARARIN KAPSAMI....................................................................................... 159

§ 10. HAKİM ORTAKLARIN SORUMLULUĞU VE SORUMLULUĞUN UNSURLARI............................................................................................................ 165

1. GENEL OLARAK............................................................................................... 165
2. SORUMLULUĞUN ŞAHIS UNSURU................................................................. 166
3. SORUMLULUĞUN HUKUKİ NİTELİĞİ.............................................................. 167

A.     Kusur....................................................................................................... 168

B.    Zarar.............................................................................. 169

DÖRDÜNCÜ BOLUM

SORUMLULUĞUN ŞEKLİ ŞARTLARI VE USULİ ESASLAR §11. BANKANIN FONA DEVRİ VE FAALİYET İZİNİN KALDIRILMASINA

SEBEBİYET VERİLMESİ.......................................................................................... 171

I.      ANLAM VE HUKUKİ NİTELİĞİ......................................................................... 171

A.     Faaliyet İzninin Kaldırılması................................................................. 171

B.      Fona Devir.............................................................................................. 172

II.     FAALİYET İZNİNİN KALDIRILMASI VE FONA DEVİR

SEBEPLERİ........................................................................................................ 173

A.     Yasal Tedbirlerin Alınmaması ve Mali Bünyenin
Güçlendirilememesi.......................................................................... 173

1.      Tedbir Alınmasını Gerektiren Sebepler.......................... 174

a.     Likidite Riskinin Artması...................................................... 174

b.     Gelir Gider Dengesizliği Nedeniyle Karlılığın
Faaliyetlerin İcrasını Tehlikeye Sokması............................ 175

c.      Özkaynak Yetersizliği............................................................ 176

d.     Aktif Kalitesinin Bozulması................................................. 176

e.     Uyum (Compliance) Riskinin Gerçekleşmesi................... 177

f.      İç Sistemlerin Kurulmaması ve Bazı

Operasyonel Risklerin Gerçekleşmesi..................... 177

2.     Uygulanacak Tedbirler................................................................. 179

B.     Bankanın Faaliyete Devamının Yatırımcılar ve Mali

Sistem Açısından Tehlike Arzetmesi.................................................. 179

C.     Yükümlülüklerin Vadesinde Yerine Getirilemediğinin
Tesbiti..................................................................................................... 181

D.     Toplam Yükümlülük Değerinin Varlıkların Toplam
Değerini Aşması.................................................................................... 181

E.      Banka Kaynaklarının Hakim Ortaklar ve Yöneticiler
Lehine Kullanılması Nedeniyle Bankanın Emin Bir
Şekilde Çalışmasının Tehlikeye Düşürülmesi veya

Dolanlı Kaynak Kullanımı Suretiyle Bankanın Zarara
Uğratılması....................................................................... 183

3. FAALİYET İZNİNİN KALDIRILMASI VE FONA DEVİR
   BAKIMINDAN TAKDİR YETKİSİ.................................................... 186
4. YÖNETİCİLER TARAFINDAN FAALİYET İZNİNİN
   KALDIRILMASI VEYA FONA DEVRE SEBEBİYET VERİLMESİ................ 189

A.    Gereklilikleri..................................................................... 190

1. Maddi Bakımdan...................................................... 190
2. Şekli Bakımdan........................................................... 191

B.    Şahıs İtibariyle Kapsamı....................................................... 192

C.    Uygulanma Esasları ve Değerlendirme............................ 192 § 12. SORUMLULUĞUN GERÇEKLEŞME USULÜ................................................. 195

1. FON KURULU KARARI................................................................ 195
2. İFLAS TALEBİ VE SÜRECİ............................................................ 196

A.    İflas Yoluyla Takibin Mahiyeti............................................... 196

B.    İflas Türü......................................................................... 197

C.    Fonun İflas Talebi.............................................................. 198

III.   DAVAYA İLİŞKİN ESASLAR......................................................... 199

A.    Usuli Esaslar..................................................................... 199

1. Görev Yetki ve Yargılama Usulü...................................... 199
2. Koruma Tedbirleri................................................... 203

B.    Maddi Esaslar................................................................ 206

IV.  Tasfiye Süreci......................................................................... 207

BEŞİNCİ BOLUM

SORUMLULUKTA ÖZEL HALLER, SORUMLULUĞUN SONA ERMESİ VE SİGORTA HİMAYESİ

§ 13. BANKA KAYNAKLARININ İSTİSMARINDAN KAYNAKLANAN

SORUMLULUK................................................................................ 209 § 14. SİGORTAYA TABİ MEVDUATIN EKSİK VEYA FAZLA

BEYANINDAN KAYNAKLANAN SORUMLULUK............................................ 213 § 15. SİSTEME GİRİŞ PAYININ ÖDENMEMESİNDEN DOĞAN

SORUMLULUK................................................................................ 217

§ 16. BİRDEN FAZLA KİMSENİN SORUMLULUĞU................................................... 221

1. BELİRLİ BİR ZARARIN İSNAT EDİLEBİLECEĞİ HALLERDE................... 221
2. ZARARIN BELİRLENEBİLİR OLMAMASI HALİNDE............................. 221

A.    Genel Hükümler Kapsamında Değerlendirme............................ 222

B.    Farklılaştmlmış Teselsül...................................................... 223

1. Alacaklı ve Borçlular Arasındaki (Dış) İlişki
   Bakımından Etkisi........................................................ 226
2. Borçlular Arasındaki (İç) İlişki Bakımından Etkisi.................. 228
3. Yeni Türk Ticaret Kanunundaki Düzenleme........................ 229

C.    Bankacılık Kanunu Düzenlemesi ve Teselsülün
Uygulanması Sorunu........................................................... 233

3. HAKİM ORTAK-YÖNETİCİ SORUMLULUĞU İLİŞKİSİ........................... 237
4. YETKİLENDİRME HALİNDE SORUMLULUK.................................... 239

A.    6762 Sayılı Türk Ticaret Kanunu Döneminde............................. 239

1. Genel Olarak.............................................................. 239
2. Yetki Devri Halinde Yöneticilerden Beklenen Özen .... 242

a.    Seçmede Özen: Cura in Eligendo............................... 242

b.    Talimat Vermede Özen: Cura in İnstroendo................... 244

c.    Gözetimde Özen: Cura in Custodiendo......................... 245

B.     Türk Ticaret Kanununda Öngörülen Düzenleme......................... 247

V.   Anlaşmaların Hukuki Sorumluluğa Etkisi......................................... 251 § 17. ZAMANAŞIMI.................................................................................... 257

1. GENEL OLARAK......................................................................... 257
2. ZAMANAŞIMININ BANKACILIK KANUNUNDA DÜZENLENİŞ
   TARZI.................................................................................... 258
3. FON ALACAKLARINA İLİŞKİN ZAMANAŞIMI
   DÜZENLEMESİNİN İFLAS DAVALARINDA
   UYGULANABİLİRLİĞİ SORUNU........................................................ 263

1. İBRA KARARI ve ŞAHSİ İFLAS DAVASINA ETKİSİ........................................ 267
2. BANKACILIK KANUNU UYARINCA İBRA KARARININ İPTALİ

VE HUKUKİ SORUMLULUK............................................................................. 269

A.    Faaliyet İzninin Kaldırılması Halinde Sorumluluk............................. 269

1. Davanın Şartlan ve Niteliği.......................................................... 269
2. Davalı Sıfatı.................................................................................... 271