Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye'de Yabancı Yatırımlar

SUNUŞ Türkiye ekonomisi başta olmak üzere Gelişmekte Olan Ülkeler 'in büyük bir kısmı, sürdürülebilir iktisadi büyüme ve kalkınma sürecini sağlamak ve hızlandırmak için çeşitli iktisat politikaları ve stratejileri ge­liştirip uygulamaktadırlar. Ancak bu ülkelerin sahip olduğu, temel yapı­sal sorunlar iktisadi büyüme ve kalkınma sürecinin sağlıklı ve sürdürüle­bilir olmasını engellemektedir. Bu ülkelerdeki temel yapısal sorunlar arasında, küresel rekabet gücü açığı, teknoloji açığı, tasarruf açığı, nitelikli işgücü açığı, enerji başta olmak üzere ara malı ve temel girdilerin bazılarındaki dışa ba­ğımlılık, iktisadi, siyasi, hukuki ve sosyal açıdan sağlıksız ve geri kal­mış kurumsal yapılar, iş ve yatırım iklimindeki zayıflık ve bunların en önemli sonucu olarak da siyasi ve ekonomik istikrarın kırılgan olması gelmektedir. Gelişmekte Olan Ülkeler, bu sorunlarla uğraşırken, dünya ekono­misi, daha hızlı küreselleşmekte, yabancı doğrudan ve finansal yatırımlar dünya ekonomisinde tarihin tüm dönemlerinden daha fazla bir yayılım göstermektedir. Bu gelişmelere bağlı olarak da küresel rekabet daha kes­kin olmaktadır. Ülkeler ve firmalar bu rekabet sürecine ayak uydurabil­dikçe ve başarılı olabildikçe küresel ekonomiden paylarını almaktadırlar. Küresel artan rekabet karşısında ülkeler ekonomik ve siyasi bir­likler oluşturarak bir yandan küresel rekabet güçlerini artırarak küresel ekonomiden daha fazla pay almak istemektedirler diğer yandan ise ken­dilerini küresel rekabet karşısında korumak istemektedirler. Bu ekono­mik ve siyasi birlik oluşum süreçlerinde kuşkusuz diğerlerine göre en köklü ve güçlü olan Avrupa Birliği'dir. Avrupa Birliği kuruluşundan günümüze çeşitli entegrasyon sü­reçlerinden geçerek güçlü bir ekonomik ve siyasi birlik haline gelmeye ve bunu korumaya çalışmaktadır. Bunun için dönemlere göre ekonomi-siyasi ve sosyal politikalarında önemli değişiklikler yaparak ve genişle­yerek gücünü artırmaya çalışmaktadır. Ancak Avrupa Birliği özellikle son dünya ekonomisi krizinde başarılı bir sınav verememiştir, birliğin zayıf halkaları ve ülkeleri Avrupa Birliği'nin gücünü olumsuz etkilemiş­tir. Buna karşın Avrupa Birliği bu zayıflıkları aşmak için önemli ekono­mi politikaları geliştirip uygulamaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinin geli­şim sürecinde özellikle yeni üye ülkelerin sahip olduğu ekonomik sorun­ları aşmalarında yabancı yatırımların önemli rolü söz konusu olmaktadır.

Türkiye ekonomisi ile yabancı doğrudan yatırımların ilgisi ve ilişkisine baktığımızda ise, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e ve Cumhuri-yet'ten günümüze kadar çeşitli süreçler geçirerek gelmiştir. Bu süreç di­ğer ülkelerle karşılaştırıldığında beklendiği kadar etkin ve verimli ol­mamıştır. Yabancı yatırımlar yeterince çekilemediği için iktisadi kalkınma sürecinde yabancı doğrudan yatırımların katkıları istendiği kadar sağlanamamıştır. Bunun sebepleri arasında yukarda belirttiğimiz Türkiye ekonomisinin özellikle siyasi ve ekonomik açıdan kırılganlıklarının ol­ması, iş ve yatırım iklimindeki zayıflıklar ve çeşitli dönemlerde hükü­metlerin gösterdiği yaklaşım farkları önemli roller oynamıştır.

Bu bağlamda, yabancı doğrudan yatırımların Türkiye ekonomisi­ne olası katkıları, yabancı doğrudan yatırımların Türkiye ekonomisini tercih etmelerini belirleyen faktörler ve politikaların detaylı ve bilimsel açıdan incelenmesi Türkiye ekonomisinin orta ve uzun vadede iktisadi büyüme, kalkınma, istihdam ve teknoloji açığı sorunları açısından son derece büyük önem arz etmektedir.

Bu sebeple, bu yerinde konuyu bilimsel bir şekilde araştıran ve karar vericilerle buluşturan, değerli meslektaşım Doç. Dr. Sefer Şener'i kutluyor, başarılı çalışmalarını sürdürmesini diliyorum.

01.06.2013

Prof. Dr. Sedat MURAT

İstanbul Üniversitesi Rektör Yardımcısı

ÖNSÖZ Dünya'da 20. Yüzyılda küreselleşmenin de etkisi ile ekonomiler daha kırılgan hale gelmiştir. Bu kırılganlık içerisinde yabancı yatırımlar eskisinden çok daha önemli fonksiyonlar icra etmektedir. Yabancı yatı­rımlar Basit anlamıyla manada başka ülkelerden sağlanan her türlü kay­nak ve yatırımı ifade etmektedir. Genelde devletler kendi halklarına kısa zamanda refah sağlamak amacıyla yabancı sermayeyi istemektedirler. Böylelikle devletler kendi tasarruflarının ötesinde çok daha çabuk kal­kınma imkânını bu yolla yakalamaktadırlar. Eğer yabancı yatırım hibe (bağış) olarak alınmışsa ülkeler için oldukça avantajlıdır. Ancak yabancı yatırım borç ya da dolaylı yatırım şeklinde alındıysa bu durum ileriki dönemlerde bazı sıkıntıları ortaya çıkarabilmektedir. Borç şeklinde alı­nan yabancı sermayenin faizleri ve geri ödeme taksitleri geldiğinde dev­letler zorluk yaşamaktadırlar. Öte yandan dolaylı yada doğrudan yatırım şeklindeki sermayeler ise kâr transferi yapacağından, transfer dönemle­rinde de sıkıntılar çekilmektedir. Yine de ülke makro ekonomik dengele­ri açısından yabancı yatırımlar vazgeçilmez özellikler taşımaktadır. Gü­nümüz küreselleşen dünyasında ise bu durum çok daha önemli hale gel­miştir. Başta GSMH' larmın yüzde yüzünden fazla borç oranlarına sahip AB ülkeleri olmak üzere bütün ülkeler açısından yabancı yatırımlar ol­mazsa olmazlardandır.

Küresel anlamda dünya sermaye hareketlerindeki gelişmelere pa­ralel olarak bugün yabancı sermaye kavramı çok daha karmaşık özellik­ler taşımaktadır. Modern manada portföy yatırımlarından, uluslararası kuruluşlar ve devletlere sağlanan resmi sermaye yatırımlarına, çokuluslu şirketler ve ülkeler tarafından yapılan doğrudan yabancı sermaye yatı­rımlarına değişik mahiyetlerde yabancı sermaye anlayışı ortaya çıkmış­tır. Bu karışıklık içinde ortak anlayış hâlâ ülkeler açısından yabancı ser­maye vazgeçilmez nitelik taşımaktadır. Çünkü günümüz ekonomik krizleri eskiye nazaran ülkeleri çok daha derinden ve çabuk etkilemektedir. Ülkeler arasındaki etkileşimin bu kadar yoğun oluşu yabancı sermayeyi vazgeçilmez hale sokmaktadır.

Günümüzde yabancı sermayenin önemli özelliklerinden bir tanesi ödemeler dengesi üzerinde olumlu etkiler yapmasıdır. Uzun dönemli borç şeklinde gelen yabancı sermaye geri ödemenin geç ve vadelere bağ­lı olduğundan dolayı ödemeler dengesi açısından faydalıdır. Aynı za­manda doğrudan yatırım şeklinde gelen yabancı sermaye de bazen ülkeyi terk edememesi ve kâr transferinin yavaş işlemesi dolayısıyla ekonomi­ler için büyük önem taşımaktadır. Faydaları yanında yabancı sermayenin ülkeler açısından siyasi bir takım sıkıntıları ortaya çıkarması ise kaçınıl­maz bir durum gibi gözükmektedir.

İktisadi bakımdan yabancı sermaye hareketliliğini ortaya çıkaran bir takım sebepler bulunmaktadır. Basit anlamıyla bu durum iktisadi manada gelişmiş ülkelerdeki sermayenin bollaşmasına bağlanmaktadır. Gelişmiş ülkelerde sanayileşmeye paralel olarak artan sermayenin kira karşılığı olan faiz oranı düşmektedir. Düşen faiz oranları bu ülkelerde sermaye yatırımlarının cazibesini azaltmaktadır. Tersine gelişmemiş ya da az gelişmiş ülkelerde ise sermayeye yatırım yapmak yüksek getirişin­den dolayı oldukça caziptir. Sermayenin kıtlığı faiz oranlarının yüksek olmasını beraberinde getirmektedir. Bu durum genel olarak sermayenin kârlılığının düşük olduğu gelişmiş ülkelerden, kârlılığın yüksek olduğu gelişmemiş, gelişmekte ya da az gelişmiş ülkelere doğru bir sermaye akımı doğurmaktadır. Ancak bu durumun bir istisnası bulunmaktadır. Eğer ki sermaye akımı gerçekleşecek olan ülke, siyasi, askeri ve stratejik açıdan çok riskli bir ülke ise, kâr ne kadar yüksek olursa olsun riskte o ölçüde yüksek olduğundan bu sermaye akımı her zaman gerçekleşmeye -bilmektedir.

Özellikle Son on yılda Türkiye'de yaklaşık 35 Milyar Doları aşan özelleştirme yapılmıştır. 1986-2002 döneminde 8 Milyar Dolarlık özelleş­tirme gelirine karşılık, 2002-2012 döneminde 35,6 Milyar Dolarlık özel­leştirme geliri elde edilmiştir. Toplamda 43,6 milyar dolarlık getirinin 32,4 Milyar doları net gelir olarak elde edilmiştir. Ayrıca önümüzdeki yıl­lara ilişkin 9 Milyar Doları aşan tamamlanması öngörülen özelleştirmeler bulunmaktadır. 1986'dan günümüze özelleştirmelerden hazineye 31,8 Milyar Dolar nakit para aktarılmıştır. Bu paranın yaklaşık 25 milyar Dola­rı 2002 sonrası döneme aittir. Özelleştirmelerde yabancıların payı göz ardı edilmemelidir. Örneğin sadece 2007 yılındaki 22 Milyar dolarlık yabancı sermayenin yaklaşık 6 milyar doları Türk Telekom özelleştirmesine aittir. Önümüzdeki yıllarda ise başta Halk Bankası A.Ş olmak üzere THY, TCDD, otoyol ve köprüler özelleştirilecekler içerisinde yer almaktadır. Yabancı sermaye tarihin her döneminde cazibesini korumuştur. Küresel­leşmeyle birlikte çokuluslu şirketlerin durumu da göz önüne alındığında yabancı sermayenin önemi daha da çok artmaktadır. Ülkeler açısından bu denli öneme sahip "Yabancı Sermaye" ob­jektif bir yaklaşımla çok yönlü incelenmiştir. Tarihsel bir perspektiften olaya bakılması gelinen noktayı görmek açısından önemlidir. Osmanlı İmparatorluğu'ndan, Cumhuriyet'in kuruluşuna, Cumhuriyet'in kurulu­şundan günümüze kadar konunun ele alınmış olması resme bütünüyle ve sistematik bakma olanağı vermektedir. Yine kitapta yabancı sermayenin teorik anlamda ele alınması ve dünyadaki gelişim çizgisinin anlatılması konuya ilişkin geniş bir bakış açısı sağlamaktadır. Aynı şekilde Dünya ve özelde Avrupa Birliği ülkelerindeki durumun incelenmesi ise konuya faklı bir perspektif katma amaçlıdır. Ayrıca 1974'ten itibaren otuz yıllık bir süreç içinde Türkiye'de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının, Enflasyon ve gayri safi yurtiçi hasıla gibi önemli makro ekonomik de­ğişkenler üzerine etkisinin ekonometrik olarak analiz edilmesi konuyu akademik açıdan daha anlamlı kılmaktadır.

Doç. Dr. Sefer ŞENER

Haziran 2013 İstanbul

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ..................................................................................................... iii

ÖNSÖZ.................................................................................................. vii

KISALTMALAR LİSTESİ...................................................................... xi

TABLOLAR LİSTESİ............................................................................ xvi

ŞEKİLLER LİSTESİ............................................................................ xviii

RESİMLER LİSTESİ........................................................................... xviii

l.GİRİŞ..................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ KAVRAMSAL VE TEORİKÇERÇEVESİ

1.YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ....................................................................... 7

KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ..................................................................................................... 7

1. Tanım................................................................................................................................ 7
1. Yabancı Sermaye Yatırım Çeşitleri................................................................................ 9

1.2.1.Özel Yabancı Sermaye (Portföy) Yatırımları........................................................ 9

1.2.2.Resmi Yabancı Sermaye Yatırımları.................................................................... 12

1.2.3.Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları............................................................ 14

1.4. Yabancı Sermaye Yatırımlarının Belirleyicileri......................................................... 19

1.5.Yabancı Sermaye Yatırımlarının Sağladığı Avantaj ve Dezavantajlar................... 24

1.5.1.Yabancı Sermaye Yatırımlarının Sağladığı Avantajlar..................................... 24

1.5.2. Yabancı Sermaye Yatırımlarının Sağladığı Dezavantajlar.............................. 27 2.YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ TEORİK ÇERÇEVESİ............................... 29

2.1.   Tam Rekabet Piyasası Varsayımına Dayanan Teoriler........................................... 30

1. Getiri Oranlarındaki Farklılık............................................................................... 30
2. Portföy Teorisi..................................................................................................... 31

2.2.   Eksik Rekabet Piyasası Koşullarına Dayanan Teoriler.......................................... 33

1. Hymer- Kindleberger Teorisi............................................................................. 34
2. Ürün Dönemleri Teorisi...................................................................................... 36
3. Oligopolistik Tepki Teorisi................................................................................ 39
4. İçselleştirme Teorisi............................................................................................ 40
5. Dunning'in OLI Paradigması.............................................................................. 43
6. Yeni Yabancı Sermaye Yatırımları Teorisi........................................................ 45
7. Yatay Entegrasyon (Bütünleşme) Yatırımları......................................... 45
8. Dikey Entegrasyon (Bütünleşme) Yatırımları......................................... 48

İKİNCİ BÖLÜM

DÜNYADA VE AVRUPA BİRLİĞİ'NDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI

1 .DÜNYADA YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI...................................................... 51

1. Sanayi Devrimi ve Yabancı Sermayenin Doğuşu.................................................... 51
1. Birinci Dünya Savaşı Sonrası Dönem....................................................................... 55
1. İkinci Dünya Savaşı Sonrası Dönem......................................................................... 58
1. 1970 Yılı Sonrası Dönem.............................................................................................. 63

1.5.Küreselleşmenin Hızlanması ve 1990 Yılı Sonrası Dönem....................................... 68

1.5.1. Dünyada 1990 Sonrası Dönem Yabancı Sermaye Trendleri.......................... 75

1. Asya............................................................................................................. 75
2. Latin Amerika.............................................................................................. 75
3. Orta ve Doğu Avrupa................................................................................. 76
4. BDT Ekonomileri.......................................................................................... 77

1.6. 2000 Yılı Sonrası Dönem.............................................................................................. 78

2. AVRUPA BİRLİĞİ'NDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI.................................. 84

2. Avusturya..................................................................................................................... 91
2. Belçika............................................................................................................................ 92
2. Bulgaristan.................................................................................................................... 93
2. Kıbrıs.............................................................................................................................. 94
2. Çek Cumhuriyeti............................................................................................................ 95

2.6.  Danimarka..................................................................................................................... 96

2.7.Estonya........................................................................................................................... 97

2. Finlandiya...................................................................................................................... 98
2. Fransa.......................................................................................................................... 100

2. Almanya................................................................................................................... 101
2. Yunanistan............................................................................................................... 102
2. Macaristan................................................................................................................ 103
2. İrlanda........................................................................................................................ 104
2. İtalya.......................................................................................................................... 105

2.15.Letonya....................................................................................................................... 106

2.16. Litvanya..................................................................................................................... 107

2.17.Lüksemburg................................................................................................................ 108

2. Malta......................................................................................................................... 109
2. Hollanda.................................................................................................................... 110
2. Polonya..................................................................................................................... 111
2. Portekiz...................................................................................................................... 112
2. Romanya.................................................................................................................... 113

2. Slovakya................................................................................................................... 115
2. Slovenya................................................................................................................... 116
2. İspanya...................................................................................................................... 117
2. İsveç........................................................................................................................... 118
2. Birleşik Krallık........................................................................................................... 120