Anadille Eğitim Milliyetçilik ve AB Hukuku

ÖNSÖZ

"Adamın biri dört kişiye bir dirhem verdi. İçlerinden biri:

• Bu parayla engûr alalım, dedi.
  Diğeri Arap'tı:
• Hayır, dedi, ben inep isterim, engûr değil. Üçüncüsü Türk'tü:
• Ne engûr, ne inep, bununla üzüm alalım, diye tutturdu.
  Dördüncüleri Rum'du, o da itiraz etti:

-Bırakın bu lafları, dedi, bununla istafil alalım.

Derken kavgaya başladılar. Birbirlerini yumrukluyor, tokatlıyorlardı. Pek çok dil bilen alim birisi onları gördü:

- Durun, dedi, hepinizin de istediği olacak. Parayı aldı, onlara üzüm

getirdi."

Mevlana'mn bu hikayesi, ortak bir dile sahip olmamanın so­nuçlarına işaret etmekte, bir arada yaşamanın asgari şartrnın ortak bile sahip olmak olduğunu göstermektedir. Dil farklılığı, hepsi de üzüm isteyen dört kişiyi birbirlerini anlayamadıkları için kavgaya tutuşturmuştur.

  Gerçekten de, son iki buçuk asra damgasını vuran etnik çatışma­ların merkezinde dil farkMıklan bulunmaktadır. Uluslaşmaya çalışan her etnik küme, dili siyasallaştırarak işe başlamıştır. Dil haklarının, İnsan Haklarının bir parçası olması, dile dokunulmaz bir statü kazandırdığından, aynlıkçı amaçlarla kullanımını kolaylaştırmakta­dır. Buna son yıllarda yaygınlaşan insan Haklan Emperyalizmi'nin katkılarını da eklemek gerekir.  

İRFAN SÖNMEZ

Elazığ, Mart 2014

GİRİŞ

Ana dili ile eğitim Türkiye'de en çok tartışılan konuların başında geliyor. Tartışmanın terör gölgesinde yapılması, işin içine duygusal öğeleri de kattığından, sağlıklı bir tartışma zemininden söz etmek mümkün değil. Sosyal bir meselenin rahat konuşulabilmesi için duygusal zeminin de müsait olması gerekir.

Ana dille eğitim hep terörün bir parçası olarak gündeme gel­di. Onun kirli bir uzantısı olarak görüldü. Onun için de yeterli bir akademik ilgiye mazhar olmadı. Daha çok ideolojik hareketlerin konusu oldu.

Bir fikrin doğruluğu, yanlışlığı kadar, onu savunanların kimliği de önemlidir. Kim savunuyor sorusu, çoğu zaman niçin savunuyor sorusunun cevabını da içinde taşır. Savunanın amacının, kimliğin­de mündemiç olduğu düşünülür çünkü. Ana dille eğirim, hep bu çerçevede tartışıldı. Konunun kendisinden ziyade, sahiplenenlerin varmak istedikleri hedef sorgulandı.

Bu, abes bir tartışma değildi; ana dille eğitim, bizden önce baş­ka ülkelerin de gündemine girmiş, sonuçlan alınmaya başlanmıştı. Ortaya çıkan netice bazıları için sevindirici, diğer bazıları için ise, ürkütücüydü. Bazıları dil ve kültürlerini muhafaza ettiklerini, ulus inşasına kapı araladıklarını düşünürken, diğer bazıları toplumda kompartımanların oluştuğunu, kültürel farklılaşmanın siyasi farklı­laşmaya doğru gittiğini düşünüyordu. Herkes aynı noktaya bakıyor ama herkes farklı şeyler görüyordu.

Sorunun önemi de buradan kaynaklanıyor; dil nedir, sadece bir iletişim aracı mı, yoksa siyasal taleplerin bir paravanı mıdır?

  Ana dille eğitim aslında yeni bir sorun. Ulus -devletler ve mil­liyetçilikler çağıyla yaşıt bir problem. Bu bakımdan dilsel talepleri anlamak, ulus-devletlerin yapısı ile milliyetçiliklerin amaç ve hedef­lerini anlamaktan geçiyor.   Bir topluluk ve onun diline dayanan ulus devlet, bir taraftan ulus inşa etmeye çalışırken, öte yandan paradoksal bir şekilde farklı azınlık tiplerinin ortaya çıkmasına da vesile olmuştur.   Ana dille eğitim sorunu da böyle bir sürecin sonunda, dili ulusun (çoğunluğun) diliyle örtüşmeyen toplulukların bir sorunu olarak ortaya çıkmıştır. Tartışmaların amaç ve mahiyetini anlamak için sadece azınlık veya insan hakları ile ilgili metinleri incelemek yetmemektedir. Zira bu talepler bugün insan haklarından çok, siya­setin konusudur. Dolayısıyla, ana dille eğitimle ilgili her inceleme meselenin bu yönünü de görmek zorundadır.  

Bu çalışmanın amacı, dilin uluslaşmaya katkısını milliyetçilik teorileri çerçevesinde ortaya koymak, dilsel talepleri Avrupa Birliği Hukuku (AB) ve Avrupa İnsan Haklan Mahkemesi (AIHM) kararlan ışığında değerlendirmektir.

Dilin, millet, milliyetçilik ve ulus-devlet ile ilişkisinin ayrı, ayn incelenmesi, dilin bütün bu kavramlar açısından taşıdığı önem ve meselenin daha vazıh ve anlaşılır hale getirilmesi içindir. AİHM kararları ve AB üyesi ülkelerden seçilen örnekler ise hem AİHM içtihatları ile toplumsal algı arasındaki farklılığa işaret etmek, hem de, AB ülkeleri ile Türkiye uygulamaları arasında mukayese imkân sunma maksadına matuftur.

  Çalışma altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümünde dil ile doğrudan alakalı olan ulus, ulus -devlet, azınlıklar ve azınlık haklarının tanımları üzerinde durulmuştur. Çünkü bu kavramları anlamadan ana dille eğitim taleplerinin arka planını anlamak müm­kün gözükmemektedir.
 

İkinci bölümde, dil -milliyetçilik ilişkisi üzerinde durularak ana dil, resmi dil, lehçe ve dilin ulus inşasında oynadığı rol irdelenmiş, dil milliyetçilik ilişkisi, devlet kuran, kuramayan, çoğunluk veya azınlık milliyetçilikleri açısından analiz edilmiştir. Birçok çalışmada dilin kurucu işlevi ısrarla ıskalanmış, yalnızca iletişim yönü üzerinde durulmuştur. Oysa millet, milliyetçilik, ulus-devlet eksenli çalışmalarda asıl yoğunlaşılması gereken alan, dilin bu yönüdür. Aynı bölümde Katalonya, Bask ve Quebec örnekleri ile günümüzün dil milliyetçi­likleri örneklendirilmiş, Türkiye'de dil tartışmalarının muhariki olan Kürt Milliyetçiliği ile dolaylı mukayese imkânı verilmiştir.

Üçüncü bölümde, Avrupa birliği (AB), Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı (AGİT) ve Avrupa Konseyinin (AK) azınlık politi­kaları ele alınmış, tarihsel süreç, ortaya çıkan metin ve sözleşmeler ayn, ayrı derç edilmiştir.

  Dördüncü bölümde, AB hukukunun kaynaklan, ana dil ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin ana dili ile eğitime bakışı, mahkeme içtihatları ışığında değerlendirilmiştir. Okuyucuya kolaylık olması açısından, bu bölümde Milletler Cemiyetinden başlayarak günümüze kadar ihdas edilen sözleşme, bildirge veya senetlerde dil haklarına işaret eden maddeler tek tek gösterilmiştir.   Beşinci bölümde, AB üyesi devletlerdeki uygulamalar mercek altına alınarak, ana dille eğitimin farklı ülkelerde nasıl karşılandığı, tatbikatta nelere dikkat edildiği ayrı, ayrı analiz edilmiştir. Seçilen örneklerin farklı siyasal birimler olmasına dikkat edilmiş, çok uluslu Büyük Britanya gibi yapıların yanında, Fransa gibi üniter devlet biçimleri de incelenerek, tatbikat farklılıklanyla siyasal sistemler arasındaki ilişkiye dikkat çekilmek istenmiştir.   Altıncı bölümde, Osmanlı'dan Cumhuriyete Türkiye'nin eğitim alanında dil politikaları üzerinde durularak, hergeçen gün biraz daha kronikleşen Kürt Meselesinin dil boyutu, dil-milliyetçilik bağlamında ele alınmıştır.   Tarihi akışın hala ulus- devletlerden yana olduğu günümüzde dil- milliyetçilik ilişkisini anlamak, insan haklan uygulamalarının uluslararası sistemin istikrarını bozmayacak tarzda tanzimi için de elzemdir. İnsan haklan ile ülkelerin bütünlük ve istikrarı arasında bir dengenin kurulması buna bağlıdır.