İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLIĞI ( Ulusal ve Uluslararası Hukukta - İş Güvenliği Mühendisliği - İş Güvenliği Teknisyenliği )

2. BASIYA ÖNSÖZ

Ülkemizde iş güvenliği uzmanlığı kavramı ilk kez 4857 sayılı Yasa'nın 82. maddesi ile çalışma yaşamına taşınmış, böylece hem işçilerimizin sağlıklı ve verimli ortamda çalışmasına ve böylelikle yaşam ve sağlık ile ilgili haklarının korunmasını sağlayacak hem de iş kazalarının azaltılmasıyla gerek ülke eko­nomisinin gerekse işverenlerin her türlü kayıplarının önlenmesine çok yönlü katkılarda bulunulmuştur.

Çalışma Hukuku mevzuatımızın Avrupa Birliği normlarıyla da tanışmasıy-la iş güvenliği uzmanlığı kavramının önemi daha da artmıştır.4857 sayılı Yasanın iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hükümlerinin yürürlük­te olduğu süreçte, uygulamada istikrar sağlanamamıştır. Zira bu süreçte yürür­lüğe konulan bir çok yönetmelik, gerek yargı organlarının verdiği iptal kararları gerekse de ortaya çıkan yeni gereksinimlerden ötürü kısa ömürlü olmuştur. Ay­rıca 4857 sayılı Yasanın iş güvenliği ile ilgili hükümleri sadece bu yasaya tabi işyerlerinde söz konusu olduğundan, öğretide kamu kesimini de kapsayan tek bir Yasa çıkarılması yönünde görüşler ileri sürülmüştür. İşte bu gereksinimler nedeniyle 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası yürürlüğe konulmuştur. Bu gelişmeler nedeniyle kitabımızın 2. basısının yapılması zorunlu hale gelmiştir.

Kitabın bu basısının hazırlanmasında, her aşamasında bana yardımcı olan Arş. Gör. Hasan Ali Kaplan ve Arş. Gör. Arzu Şen Kalyon'un katkılarını unu­tamam. Kitabın basımını büyük bir titizlikle gerçekleştiren Beta Basım Yayım Da­ğıtım A.Ş.'nin yöneticisi Seyhan Satar'a teşekkürü borç bilirim.

Prof. Dr. A. Murat Demircioğlu İstanbul, 2013

GİRİŞ

Sanayileşmenin başlamasıyla makine, üretim sürecine giren yüzlerce kim­yasal madde kullanan dünyamız, özellikle 2O.yüzyılla birlikte, iş kazaları, mes­lek hastalıkları ve çevre sorunları ile tanışmıştır.

Teknolojik gelişmeler, insan refahı ve mutluluğuna olumlu açılımlar yap­mıştır. Ancak bu gelişmeler zamanla insan yaşamı ve çevresi için riskler de oluşturmaya başlamıştır. Diğer bir deyişle refah yükseldikçe, sanayi geliştikçe insanlar bu kez daha çok iş kazası, daha çok meslek hastalıkları ve çevre kirliği gerçeği ile karşı karşıya gelmişlerdir.

Bu bağlamda bir başka paradoks işletmeler için sözkonusudur. Şöyle ki; iş kazalarının ve meslek hastalıklarının artması, işletmelerde sağlıklı çalışma or­tamı ve iş barışını da ortadan kaldırmaktadır. Bunun ise işletmelere ağır faturası olmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği sağlanmış bir işyerinde ise verimli çalışma sözkonusudur. Ülkelerdeki verimli işletmelerin varlığı da o ülkenin gayri safi milli hasılasına olumlu katkıdır.

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kayıtlarına göre dünyada her yıl 270 milyon iş kazası ile karşılaşılmakta, 160 milyon kişi meslek hastalığına tutul­makta ve bunun sonucu olarak da her yıl 2.2 milyon kişi yaşamını yitirmekte­dir¹. İş kazaları ve meslek hastalıkları bakımından Türkiye'nin de sicilinin düz­gün olmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Şöyle ki, Sosyal Güvenlik Kurumu istatistiklerine göre ülkemizde 2012 yılında 74.871 iş kazası olmuş, 395 mes­lek hastalığına rastlanılmıştır². Bunların 745'i ölümle sonuçlanmıştır. İş ka­zası ve meslek hastalıkları sonucu 2012 yılı itibariyle yitirilen işgünü sayısı 1.650.250'dir. 2012 yılı itibariyle iş kazalarının sektörlere dağılımına bakıldığında, en çok iş kazası 8.828'le kömür ve linyit çıkartılması sektöründe olmuş­tur. Bu sektörü 7.045'le makine ve teçhizatı hariç fabrikasyon metal ürünleri imalatı ve 5.127 ile tekstil ürünleri imalatı izlemektedir. Meslek hastalıklarında da 231 ile kömür ve linyit çıkartılması sektörü ilk sıradadır. Bunu 26 ile makine ve teçhizatı hariç fabrikasyon metal ürünleri imalatı, 15 ile de özel inşaat faali­yetleri izlemektedir.

İş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi konusu gerek uluslararası örgütler gerekse de ülkeler düzeyinde her zaman gündemdedir. Bu bağlamdadır ki, ILO iş sağlığı ve güvenliği konusunda sözleşmeler hazırlamış, tavsiye karar­ları almıştır. Yine ileriki yıllarda üyesi olmayı umduğumuz Avrupa Topluluğu normlarında da bu konuya ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir.

İş sağlığı ve güvenliği konusunda ülke mevzuatları farklılık göstermekte­dir. Örneğin, Avrupa'nın bir çok ülkesi (Almanya, Avusturya, Yunanistan gibi) iş sağlığı ve güvenliği konusunda özel yasalar çıkartmıştır. Oysa İsviçre gibi kimi ülkelerde ise bu konuda özel yasa çıkartma yoluna gidilmemiş, genel ya­salardaki düzenlemelerle yetinilmiştir. 6331 sayılı Yasanın kabulü öncesinde, Türkiye'de de iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin kurallar mevzuatta oldukça geniş bir alanda bir çok yasada düzenlenmişti.

Mevzuatımızda iş sağlığı ve güvenliği konusunda en önemli düzenleme 4857 sayılı Yasa ile yapılmıştır.

1475 sayılı İş Yasası ile karşılaştırıldığında 4857 sayılı İş Yasası'nda iş sağlığı ve güvenliği konularında oldukça önemli düzenlemelere yer verildiği bu alanda çağdaş adımlar atılarak belirli kurum ve kavramların yasaya taşındığını görürüz.

Bu bağlamda 4857 sayılı İş Yasası'nın öngördüğü yeniliklerden ilki iş sağ­lığı ve güvenliği mevzuatının kişi bakımından uygulama alanının (çırak ve staj­yerler) genişletilmesiydi. Yasa bununla da yetinmemiş Md. 7'de yaptığı düzen­lemeyle geçici iş ilişkisi kurulan işvereni, işçiye sağlık ve güvenlik risklerine karşı gerekli eğitimi vermekle yükümlü kılmış ve işçiyi gözetme borcundan her iki işverenin birlikte sorumlu olduğunu hüküm altına almıştır. Yine 4857 sayılı Yasa ile iş sağlığı ve güvenliği konusunda işverenlere; işçilere eğitim verme, bilgilendirme, denetleme yükümlülüğü getirilmişti. (Md.77/II). Bu konuda ya­pılan en radikal ve olumlu düzenleme ise işçiye belirli koşulların varlığında işçi sağlığı ve güvenliği bağlamında çalışmama hakkının tanınmasıydı (Md.83). Aynca 4857 sayılı Yasa ile iş güvenliği ve sağlığı kurulu oluşturma zorunlu­luğu getirilmiş ve kurul kararlarına uyma zorunluluğu öngörülmüştü (Md.80). Öte yandan bu yasa ile işyerlerindeki iş sağlığı ve güvenliği organizasyonuna, mevzuatımızda uzun yıllardan beri uygulaması olan işyeri hekimliğinin yanı sıra (Md.81), iş güvenliğinden sorumlu mühendis veya teknik elemanlığı da (Md.82) katılmıştı.

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası'da4857 sayılı İş Yasası'nın yu­karıda değindiğimiz temel özelliklerine sadık kalmış, hatta daha ileri adımlar atılarak Yasanın kapsamı (sınırlı istisnalar dışında) tüm özel ve kamu işyer­lerine kadar genişletilmiştir. 6331 sayılı Yasanın başka bir özelliği de iş gü­venliği uzmanı istihdamı açısından 4857 sayılı Yasada yer alan işin sanayiden sayılması ve en az 50 işçi çalıştırılması şeklinde ölçütlere yer vermeksizin tüm işyerleri açısından iş güvenliği uzmanı istihdamı (veya dışarıdan hizmet alımı) yükümlülüğü öngörmesidir. 6331 sayılı Yasa ile yapılan bu düzenlemeler ile uluslararası normlara uyum sağlanmıştır.

Belirtmeliyiz ki, iş güvenliği uzmanı çalıştırma zorunluluğunun yasa yo­luyla uygulamaya taşınması çağdaş bir adımdır. Böylece 22.8.1981 tarihinde onaylanan 155 sayılı ILO Sözleşmesine koşutluk sağlanmış, ayrıca ileride üye­si olacağımız Avrupa Birliği müktesebatı bakımından uygun davranılmıştır.

4857 sayılı Yasanın 82. maddesinde yer alan ve daha sonra 6331 sayılı Yasada da yer bulan iş güvenliği uzmanlığına ilişkin düzenlemelerin hukuki bo­yutu nedir? Yasal düzenlemelerimizin ILO ve Avrupa Birliği normlarına göre eksiklikleri bulunmakta mıdır? Yine ülkemiz mevzuatı, karşılaştırmalı ülke düzenlemelerine göre yeterli midir? 6331 sayılı Yasa ve yasanın çıkarılmasını öngördüğü yönetmelikler uygulamaya nasıl yansıyacaktır? Olası sorunlar ne­lerdir? Öte yandan mevzuatımızda yer bulan iş güvenliği uzmanlığına ilişkin dü­zenlemelerin arzu edilen amaca ulaşması, sağlıklı bir uygulamanın varlığına bağlıdır. Bu nedenle, özellikle sosyal tarafların iş güvenliği uzmanlığı bağla­mında öngörülen kavram ve kurumlar hakkında bilgilendirilmesi gerekmekte­dir. Çünkü iş güvenliği uzmanlığı ile ilgili kavram ve kurumlan yanlış tanıma, uygulamada sorunları beraberinde getirecek, bu da hem iş yerlerinde iş kazaları ve sağlığı konusundaki tehlikeleri önleme ve iş güvenliğini sağlamadaki çabala­rı etkileyecek, hem de yoğun emeklerle, "bağımsız bir yasayla" da mevzuatımı­za taşınan "İş Güvenliği Uzmanlığı" uygulamasının başarı şansını azaltacaktır.

Kitabın üçüncü bölümünde Türk iş mevzuatındaki iş güvenliği uzmanlığı tüm boyutları ile ele alınmış ve anlatılmıştır. Sonuç kısmında ise ülkemiz mevzuatında yer alan "iş güvenliği uzmanlığı" konusunda saptadıklarımız ve görüşlerimiz belirtilmiştir.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ................................................................................................................................. III

İÇİNDEKİLER.................................................................................................................... VII

KISALTMALAR.............................................................................................................. XIII

GİRİŞ........................................................................................................................................ 1

BİRİNCİ BÖLÜM

ILO ve AVRUPA TOPLULUĞU NORMLARINDA İŞ GÜVENLİĞİ ve İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLIĞI A.    ILO NORMLARINDA..................................................................................................... 9

1. Genel Olarak............................................................................................................... 9
2. Terimler, Tanımlar...................................................................................................... 9
3. İş Güvenliği Uzmanlığı............................................................................................ 11

1. Genel Olarak............................................................................................................. 17
2. İş Güvenliğine İlişkin Düzenlemeler...................................................................... 18

a.     İş Güvenliği Hukukunun Uyumlaştırılması................................................... 18

b.    md. 100a / md. 118a........................................................................................... 20

aa.    md. 100a.................................................................................................... 20

bb.    md. 1 18a................................................................................................... 20

cc. 89/391 sayılı Çerçeve Yönerge......................................................................... 21

aaa. Uygulama Alanı........................................................................................ 22

bbb. Yükümlü Kişiler........................................................................................ 22

aaaa. İşverenler....................................................................................... 22

bbbb. Çalışanlar....................................................................................... 23

ccc. Çalışanların Hakları................................................................................... 23

ddd. Çalışanların Temsil Edilmeleri................................................................ 24

eee.  İş Güvenliği Hizmetleri............................................................................ 24

fff.   İçeriğe İlişkin Öteki Düzenlemeler.......................................................... 26

aaaa. Çalışanlara Tıbbi Destek.............................................................. 26

bbbb. Bilgilendirme ve Yönlendirme.................................................... 26

cccc. Kayıt Tutma Yükümlülüğü........................................................... 26

ggg. Çerçeve Yönerge Bağlamında Çıkarılan

Öteki Yönergeler..................................................................................... 27

İKİNCİ BÖLÜM ÜLKE MEVZUATLARINDA İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLIĞI II.   ALMANYA...................................................................................................................... 35

A.   TARİHSEL GELİŞİM VE YASAL ÇERÇEVE.................................................... 35

B.   TERİMLER, TANIMLAR...................................................................................... 37

C.   İŞ GÜVENLİĞİ UZMANI....................................................................................... 39

Tanım.................................................................................................................. 39

İş Güvenliği Uzmanının Görevlendirilmesi.................................................... 41

a.      Görevlendirme Ölçütleri.......................................................................... 41

aa.   İşletmenin Türü (Betriebsart)........................................................ 41

bb.   İşletmenin Büyüklüğü (Grösse des Betriebs) ve
Çalışanların Yapısı (Zusammensetzung der
Arbeitnehmerschaft)...................................................................... 41

cc.   İşletmelerde Organizasyon (Betrieborganisation)...................... 42

dd.   Bilgi Birikimine Sahip Olma........................................................... 42

3. Çalıştırma Süresi............................................................................................... 46
4. İş Güvenliği Uzmanının Görevleri................................................................... 49
5. İş Güvenliği Uzmanının İşletme Bünyesindeki Hukuki Konumu.............. 51

b.   İşletme ve İşletme İçerisindeki Yöneticilerle İlişkiler............................. 51

c.    İş Güvenliği Uzmanı - İşletme Hekimi İlişkileri....................................... 53

d.   İşçi Temsilciliği - İş Güvenliği Uzmanı İşbirliği...................................... 55

e.    İş Koruma Kurulu (Arbeitschutzauschluss)

Üyesi Olan İş Güvenliği Uzmanı.............................................................. 56

6. İşverenin Yükümlülükleri................................................................................ 57
7. İş Güvenliği Uzmanlığı İlişkisinin Sona Ermesi............................................ 60
8. İş Güvenliği Uzmanının Hukuki Sorumluluğu.............................................. 61
9. Yetkili Makamın Müdahalesi.......................................................................... 62

10. 1973 tarihli Yasa'nın Uygulama Alanı........................................................... 63

UI. AVUSTURYA................................................................................................................. 67

A.   YASAL ÇERÇEVE................................................................................................. 67

B.  İŞ GÜVENLİĞİ UZMANI...................................................................................... 67

1. Tanımı................................................................................................................ 67
2. İş Güvenliği Uzmanının Görevlendirilmesi................................................... 68
3. İş Güvenliği Uzmanının Çalıştırılma Süreleri................................................ 70
4. İş Güvenliği Uzmanının Görevleri.................................................................. 71

a.    Danışmanlık ve Destekleme...................................................................... 71

b.   Birlikte Çalışma Yükümlülüğü................................................................... 73

c.    Noksanlıkların Saptanması ve Bildirilmesi.............................................. 73

5.    İş Koruma Kurulu (Arbeitschutzauschluss) - İş Güvenliği

Uzmanı İlişkiler.................................................................................................. 74

7. İş Güvenliği Uzmanlığı İlişkisinin Sona Ermesi............................................ 75
7. Uygulama Alanı............................................................................................... 75

A.   YASAL ÇERÇEVE.................................................................................................. 79

B.   KAPSAM.................................................................................................................. 80

C.   İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLIĞI................................................................................ 80

1. Tanım.................................................................................................................. 80
2. İş Güvenliği Uzmanlarının Görevlendirilmesi................................................ 81
3. İş Güvenliği Uzmanlarının Görevleri.............................................................. 83
4. İş Güvenliği Uzmanlarının İşletme İçindeki Konumları............................... 83
5. Katılım Hakkı..................................................................................................... 84
6. İş Güvenliği Uzmanlarının Çalıştırma Süresi................................................. 84

D.   İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLARININ YETKİLİ MAKAM

KARŞISINDAKİ KONUMU.................................................................................. 84

V.     YUNANİSTAN............................................................................................................... 89

A.  YASAL ÇERÇEVE.................................................................................................. 89

B.  İŞ GÜVENLİĞİ UZMANLIĞI................................................................................ 89

1. Tanımlar............................................................................................................. 89
2. İş Güvenliği Teknik Elemanının Görevlendirilmesi....................................... 90
3. İş Güvenliği Teknik Elemanının Görevleri..................................................... 91

a.    Danışmanlık ve Denetleme........................................................................ 91

b.   Bağımsız Çalışma İlkesi.............................................................................. 92

4. İşverenin Yükümlülüğü.................................................................................... 92
5. Çalıştırılma Süresi.............................................................................................. 93
6. İş Güvenliği Teknik Elemanları İle İşyeri Sağlık ve Güvenlik

Kurulu İşbirliği.................................................................................................. 93

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE'DE İŞ GÜVENLİĞİ UZMANI

VI.  TÜRKİYE........................................................................................................................ 99

A. İŞ GÜVENLİĞİ UZMANI İSTİHDAMI................................................................. 99

1.   Tarihçe ve Mevzuat.......................................................................................... 99

a.  6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası Öncesi Durum...................... 99

b.  6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası............................................. 100

2.     Terimler, Tanımlar........................................................................................... 101

a.    İşveren...................................................................................................... 101

b.    İşveren Vekili............................................................................................ 103

c.    İşyeri.......................................................................................................... 104

aa.   Genel Olarak...................................................................................... 104

bb.  6331 sayılı Yasaya Göre İş Güvenliği Uzmanı

Çalıştırma Zorunluluğu Olan İşyerleri........................................... 106

aaa. Kamu ve Özel Sektöre Ait İşyeri............................................ 106

bbb. En Az Bir Çalışan İstihdam Edilmesi.................................... 107

ccc. İş Güvenliği Uzmanı İstihdam Etme

Yükümlülüğünün Yerine Getirilmesi Yolları........................ 108

aaaa. Genel Olarak................................................................... 108

bbbb. İş Güvenliği Uzmanının İşyerinde İstihdamı............ 109

cccc. Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimlerinden

Hizmet Alımı................................................................ 109

dddd. İşverence Bizzat Yerine Getirilmesi.......................... 112

3.     İş Güvenliği Uzmanı Tanımı, Nitelikleri....................................................... 112

a.    İş Güvenliği Uzmanının Tanımı.............................................................. 112

b.   İş Güvenliği Uzmanının Nitelikleri......................................................... 114

aa.   Belirli Okullardan Mezun Olmak.................................................... 114

bb.   İş Güvenliği Uzmanlığı Belgesine Sahip Olmak.......................... 115

aaa. A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanlığı Belgesi................................ 117

bbb. B Sınıfı İş Güvenliği Uzmanlığı Belgesi................................ 117

ccc. C Sınıfı İş Güvenliği Uzmanlığı Belgesi................................ 118

ddd. Yenileme Eğitim Programlan.................................................. 118

eee.  Sertifikalarda Eğitim................................................................ 118 B. İŞ GÜVENLİĞİ UZMANININ GÖREVLERİ..................................................... 119

1. Sertifikaya Sahip İş Güvenliği Uzmanlarının Görev Alanları.................... 119
2. İş Güvenliği Uzmanlarının Görevleri............................................................ 121